ادبیات کهن مرزبان‌نامه

[یآقوت؛]

نخستین کتاب‌شناسی دربارهٔ مرزبان‌نامه، اثری از نظام‌الدین نوری است که در سال ۱۳۷۲ به چاپ رسید. در سال ۱۳۹۸ شمسی نیز آرزو پوریزدان کتاب‌شناسی جدیدی برای مرزبان‌نامه منتشر کرد که شامل دو قسمت مقالات و کتاب‌ها است. کتاب‌شناسی اخیر اثری اصولی نیست و خطاهای زیادی در آن به چشم می‌خورد. در این کتاب‌شناسی تنها به آثار فارسی پرداخته شده‌است و بدون تقسیم‌بندی علمی، تنها این آثار را به ترتیب الفبا نام برده‌است که شامل بسیاری از کتاب‌های ردهٔ سنی کودکان است.

 

[یآقوت؛]

چارچوب اصلی، داستان شاهزاده‌ای است که پس از جانشین شدن برادرش بر تاج و تخت موروثی، می‌خواهد به یک زندگی در انزوا و عزلت روی آورد. او به درخواست بزرگان دولت، موافقت می‌کند که کتابی حاوی نصیحت‌های حکیمانه و دستورالعمل‌های مفیدی برای زندگی در دنیا بنویسد. او همچنین قصد دارد از طریق این کتاب، پادشاه جدید را از شخصیت شریر وزیرش آگاه کند. داستان از آنجا آغاز می‌شود که شاهزاده در جریان مشاجره با شاه و وزیر، شروع به گفتن یک سری داستان‌های طولانی می‌کند.

 

[یآقوت؛]

در فصل اول، شاهزاده مرزبان بن رستم (که برادر اسپهبد است) بر اثر سخن‌چینی وزیر دربارِ برادرش، مورد سوءظن فرمانروا قرار گرفته‌است. برادران از طریق گفتگو و به کمک مثال‌ها و افسانه‌های اخلاقی تا پایان فصل به تفاهم می‌رسند. کتاب در هر فصل متوالی، چالش‌های دشوار مختلفی را بررسی می‌کند که ممکن است یک پادشاه در زمان فرمانرواییش با آن‌ها مواجه شود. در فصل دوم، فرمانروایی که در بستر مرگ است، تلاش می‌کند تا رقابت بین پسرانش را با آماده‌کردن نوبت بر تخت نشستن آماده کند و پسران را به یک داور مورد اعتماد برای راهنمایی، ارجاع دهد. در فصل سوم، یک شاهزاده خانم سلطنتی برای ازدواج آماده می‌شود، اما به جای رسم سنتی ازدواج در جهت هم‌پیمانی دودمان‌ها یا افزایش ثروت، ترجیح می‌دهد با مردی عاقل و متواضع ازدواج کند. فصل چهارم داستانی را به تصویر می‌کشد که می‌گوید چگونه مردی که با حکمت و دین استوار است، می‌تواند بر وسوسه‌هایی که غالباً توسط شر تحمیل می‌شود غلبه کند. فصل‌های پنج، شش، هفت و هشت به داستان‌هایی در قالب‌های حیوانات تغییر می‌کنند و هر کدام نشان می‌دهند که چگونه یک پادشاه خوش‌نیت در دربار یا با همسایه‌ای سرکش از پس مصیبت‌ها برمی‌آید، و به‌طور کلی این تجربه چگونه می‌تواند برای حکومت یک پادشاهی موفق اعمال شود. فصل آخر به صورت فشرده نشان می‌دهد که چگونه همه درس‌ها در مورد آسیب‌پذیرترین موجودات نیز کاربرد دارند و دقیقاً به این وسیله است که خواننده باید تعالی و ارتقا یابد. درون‌مایه و هسته کل متن، تقویت این اصل است که عدالت و فضایل اسلامی باید توسط حاکم به‌طور یکسان برای همگان پیگیری شود.

 

[یآقوت؛]

به گفتهٔ فتح‌الله مجتبایی، در این که مرزبان نامی از خاندان باوندیان نویسندهٔ کتاب مرزبان‌نامه است، شک و شبهه‌ای وجود ندارد. نام و شخصیت دقیق مؤلف مرزبان‌نامه در میان مورخان مورد اختلاف است و نسب مرزبان به شکل‌های گوناگونی ثبت می‌شود. به‌طور مثال، شفر (نخستین مستشرقی که بخشی از مرزبان‌نامه را در «قطعات منتخبه فارسی» آورده) این نام را «مرزبان بن رستم بن سرخاب بن قارن» ثبت کرده‌است. علامه قزوینی که مرزبان‌نامه را تصحیح نموده، ضمن نقل قول شفر این اسم را اشتباه می‌داند و چنین تصحیح می‌کند: «مرزبان بن رستم بن شهریار بن شروین بن رستم بن سرخاب بن قارن بن شهریار بن شروین بن سرخاب بن مهرمردان بن سهراب بن باو…». اما این گمانه با آنچه منابع اولیه آورده‌اند همسو نیست. نویسندگانی همچون رضا قلی‌خان هدایت، دهخدا، سعید نفیسی، ویلفرد مادلونگ، اسماعیل مهجوری، اردشیر برزگر و حسین اسلامی مشابه آنچه عنصرالمعالی کیکاووس و ابن‌اسفندیار گفته‌اند، «مرزبان بن رستم» را صحیح می‌دانند. مجتبایی احتمال می‌دهد نویسندهٔ کتاب «مرزبان بن رستم» بوده باشد ولی برای این که قدمت و اصالت بیشتری به اثر بخشد، آن را به یکی از هم‌نامان و نیای خود منسوب کرده‌است. غلامرضا افراسیابی، عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز، در مقاله‌ای نوشتن کتاب مرزبان‌نامه توسط مرزبان باوندی را زیر سؤال برد و در آن تردید کرد. اما حسین شیخ، منتقد کتاب، این مقاله را نقد کرده و ضمن برشمردن اشتباهات آن، می‌گوید: «مقاله مرحوم افراسیابی بر پایه پیش‌فرض‌های نادرستی نوشته و در نتیجه به نتایج نادرستی منجر شده‌است.»

 

[یآقوت؛]

مرزبان بن رستم سیزدهمین اسپهبد از دودمان باوندیان و از نسل شاهان ساسانی بود و طبق سکه‌ای که از دوران حکومت او کشف شده، در سال ۳۷۱ هجری قمری بر طبرستان فرمانروایی داشت. در زمان حکومت مرزبان، ابوریحان بیرونی به دربار او پناهنده شد و کتاب مقالید علم الهیئه، که در باب نجوم و ستاره‌شناسی است، را به او تقدیم کرد. آن گونه که ابن اسفندیار گفته‌است، مرزبان بن رستم دو کتاب به زبان طبری (مازندرانی) نوشته بود، یکی مرزبان‌نامه که نثر بود و دیگری نیکی‌نامه که به نظم بود. این گزارش ابن اسفندیار با آنچه ملطیوی آورده، هم‌خوانی دارد. همچنین مرزبان بن رستم پدر مادربزرگ عنصرالمعالی کیکاووس زیاری هم بوده‌است. این در حالی است که وراوینی «مرزبان بن شروین» را به عنوان نویسنده معرفی کرده‌است و می‌گوید چهارصد و اندی سال پس از او، کتاب را بازآفرینی می‌کرده. به نظر نوری خوشرودباری و سمانه جعفری، مورخان معاصر، مرزبان بن شروین یحتمل شاهزاده‌ای از نسل‌های پیشین باوندی بود که مطابق آنچه وراوینی در مقدمه‌اش آورده، پسر شروین بزرگ، پنجمین حاکم باوندی، است و هیچ ادعای حکومتی نداشت.

 

[یآقوت؛]

وراوینی از عبارت «فارسی قدیمی باستان» برای توصیف این کتاب یاد کرده‌است، که می‌تواند به شکلی باستانی از زبان فارسی اشاره کند و شاید به منبعی پهلوی که گفته می‌شود فخرالدین اسعد گرگانی کتاب ویس و رامین را بر اساس آن نوشت، بی‌شباهت نباشد و محتمل است که آمیزه‌ای از گویش محلی طبرستانیان بوده باشد. گویا در قرن چهارم هجری قمری، در مازندران از این نوع زبان برای مقاصد ادبی استفاده می‌شد، اما امروزه تنها چند بیت شعر از این زبان ادبی باقی مانده‌است.

 

[یآقوت؛]

هرمان اته، ادوارد براون، علامه قزوینی، ذبیح‌الله صفا و… زبان اصلی مرزبان‌نامه را زبان طبری دانستند. علامه قزوینی می‌گوید مرزبان‌نامه پیش از آن که در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری به فارسی ترجمه شود، تا مدت دو قرن به زبان طبری قدیم «معمول و منتشر» بود. ادوارد براون معتقدست شواهد پراکندهٔ فراوانی وجود دارد که مازندرانی در آثار ادبی مورد استفاده قرار می‌گرفت. حبیب برجیان، زبان‌شناس، در کتاب متون طبری نسبت به طبری بودن کتاب مرزبان‌نامه اظهار تردید کرده‌است. او پس از نقل سخنان ابن اسفندیار، احتمال می‌دهد که تنها نیکی‌نامه، دیگر اثر مرزبان، به زبان طبری بوده باشد.

 

[یآقوت؛]

او همچنین مدعی شده‌است که ابن اسفندیار به کتاب مرزبان‌نامه دسترسی نداشت، وگرنه مطابق شیوهٔ نگارشش، می‌بایست عبارتی از این کتاب را نیز نقل می‌نمود. برجیان در ادامه می‌گوید نه وراوینی و نه ملطیوی در مقدمه‌شان به طبری بودن کتاب اصلی اشاره نکرده‌اند و از آنجا که یکی اهل عراق عجم و دیگری اهل آناتولی (در ترکیه امروزی) هستند، بعیدست که به زبان طبری مسلط بوده باشند.

 

[یآقوت؛]

برجیان همچنین هیچ مطلب صریحی در اشاره به جغرافیا و فرهنگ طبرستان در این کتاب‌ها نمی‌بیند. این در حالی است که روبن لوی معتقدست تصویری که از زندگی روزمره در حکایت‌های مرزبان‌نامه به چشم می‌خورد، این ادعا که کتاب در طبرستان نوشته شده‌است را تأیید می‌کند. او به گزارش مقدسی (در قرن چهارم هجری) اشاره می‌کند که در روزگار او این سرزمین به دلیل بارندگی زیاد، دارای جنگل‌های گسترده و پر از پرندگان آبزی و ماهی بود و آن‌چنان‌که جغرافی‌دانان بعدی نیز گزارش کرده‌اند، محصولات کشاورزی آن اعم از خرما، پرتقال، لیمو، آجیل و سایر میوه‌ها شناخته شده‌بود.

 

[یآقوت؛]

فتح‌الله مجتبایی، عضو فرهنگستان فارسی، با توجه به مقدمه‌ای که وراوینی نوشت، فارسی بودن کتاب اصلی را محتمل می‌داند و چنین برداشت می‌کند که مرزبان بن رستم این کتاب را به فارسی دری ساده و بی‌تکلف، که در سدهٔ چهارم هجری مرسوم بود، نوشت. علاوه بر این‌ها، محمد روشن در مقدمه‌ای بر تصحیح مرزبان‌نامه، گفته‌است که در قرن ششم هجری ادیبان و منشیان به بازنویسی ادبی کتب سادهٔ فارسی مشغول بوده‌اند و از این جهت، فکر می‌کند مرزبان‌نامه هم کتابی با نثر سادهٔ فارسی بود که کاتبان آن را بازنویسی کردند. محمد روشن اینچنین به طبری بودن کتاب را مردود می‌شمارد.