آموزشی معیارهای نقد ادبی

[شاهدخت]

درواقع، از آنجایی که اندام انسان انعکاس درون انسان است، همان‌طور که اگر صورت او سرخ شود یا زیر چشمش کبود شود، نشانه‌هایی از شرم یا بی‌خوابی که مفاهیمی درونی هستند، تلقی می‌شوند، در ادبیات نیز ساختار و صورت بیرونی اثر انعکاسی از مفاهیم و درون‌مایه اثر می‌بایست باشد و این اولین قدمی است که در این رویکرد امکان بررسی و نقد اثر ادبی را مهیا می‌سازد. به‌گونه‌ای که با بررسی ساختار و فرم یک اثر و انطباق آن با معنای آن، می‌توان وارد بررسی طرح‌واره‌ها در سطوح خرد تا کلان شد و انسجام و پختگی یک اثر را به‌واسطه‌ی ابزارهای شناختی متفاوتی از جمله چگونگی کاربرد نقش نسبت به زمینه در شکل‌گیری اثر و نیز چگونگی کارکرد اصل انسداد و فعال‌سازی پیش‌انگاشت‌های مخاطب در بازسازی بخش‌های پنهان یا درواقع بررسی چگونگی کاربرد سکوت یا غیاب کلام در متن کلامی و بسیاری دیگر از ابزارهای شناختی از جمله نخستین‌الگوها، مقوله‌بندی، ادغام مفهومی و فضاهای ذهنی و غیره سنجید. درنتیجه بررسی صورت و معنا یکی از اولین گام‌ها در نقد یک اثر ادبی می‌تواند باشد که به بررسی شمایل‌گونگی یا ناشمایل‌گونگی ساختار و مفهوم اثر می‌پردازد و از خلال آن طرح‌واره‌ها و دیگر مفاهیم شناختی مورد کنکاش قرار می‌گیرند که جهان اثر ادبی را محک می‌زنند.

 

[شاهدخت]

به‌طورکل می‌توان گفت که چگونگی ساخت و درک معنا در نظریات متفاوت هنری و ادبی همواره اصلی‌ترین سوالی بوده است که پژوهشگر درصدد پاسخ به آن و در پی آن، بررسی یک اثر هنری بوده است. به عبارتی، اینکه معنا چگونه در متن شکل می‌گیرد و نقد چگونه می‌تواند نقش مولف در معنادادن به متن را مشخص کند و اینکه منظور متن چیست و چه معنایی از خوانش یک متن افاده می‌شود، موضوع بیشترین نظریات ادبی از جمله ساخت‌گرا، نقش‌گرا، پساساخت‌گرا، هرمنوتیک، نشانه‌شناسی و غیره بوده است. نقد ساخت‌گرا در پی بررسی معنا از خلال ساز و کار درونی متن است و نقد نقش‌گرا در پی یافتن نقش‌های معنایی سازه‌های متنی در بافت همواره تلاش کرده است. نقد پساساخت‌گرا بر این باور است که متن از خلال معانی لایتناهی خود گسترش پیدا می‌کند و اثر ادبی به‌دلیل شناوربودن دال‌ها و به تعویق افتادن مدام مدلول غایی معنایی متکثر و لایه‌لایه پیدا می‌کند.

 

[شاهدخت]

درنتیجه می‌توان گفت که بسیاری از نظریات معاصر در جستجوی معنا در آثار ادبی هستند و پایه‌های ارزیابی خود را بر یافته‌های معنایی خود می‌گذارند، درحالی‌که براساس علوم شناختی معناها از تلاقی میان انسان‌ها و درک آن‌ها از امور شکل می‌گیرند و این انسان‌ها می‌توانند مولفان، خوانندگان و یا هر جامعه زبانی دیگری نسبت به یک متن باشند. براساس این رویکرد، معناها فراخوانده می‌شوند. وقتی که مخاطب در یک متن حضور پیدا می‌کند، نمادها یا ساختارهای نمادینی که در حافظه مخاطب به دلیل شکل خاص اندام انسان و درک او از جهان به‌واسطه‌ اندام خود انباشت شده‌اند به لایه‌ آگاهی یا حافظه کوتاه مدت آورده می‌شوند و ساز و کار متن با توجه به نقش مخاطب در فعال شدن این حافظه شکل می‌گیرد.

 

[شاهدخت]

درواقع، فراخواندن معناها فرایندی است که معناها و ترکیب‌های معنایی را به بخشی از ذهن منتقل می‌کنند که مورد توجه بیشتر قرار بگیرند و درواقع توجه یا کانونی‌سازی که سازوکاری شناختی است، بخش خاصی از مغز تلقی می‌شود که از خلال متن فعال می‌شود و سپس معانی فراخوانده شده در حافظه بازشناسی می‌شوند و واژه‌ها در متن به عنوان دال‌هایی مورد توجه قرار می‌گیرند که نشانه چیزی هستند. درواقع، کنش بازشناسی واژه‌ها و ایجاد احساس آشنایی برای مخاطب باعث می‌شود که بخشی از اطلاعاتی که در مغز انباشت شده برای مخاطب تداعی شود و این تداعی‌ها همان معانی این واژه‌ها هستند که بخشی از آن‌ها همگانی هستند و بخشی نیز فردی یا فرهنگی قلمداد می‌شوند و از فردی یا فرهنگی به فرد یا فرهنگ دیگر تغییر می‌کنند. بازشناسی واژه همان تاثیری را دارد که بازشناسی هر چیز دیگری می‌تواند داشته باشد، پس بازشناسی امکان دسترسی به معنا را فراهم می‌کند و یکی از مهم‌ترین وظایف نقد ادبی با رویکرد شناختی، تشخیص معنایی است که در متن فراخوانده می‌شود.

 

[شاهدخت]

این معنا می‌تواند معنای مورد نظر مولف باشد و همچنین معنای مبهمی باشد که از سوی مخاطب درک می‌شود و پرداخته می‌شود که هر دو ریشه در ساختار مغز انسان دارند. به عبارتی، با نگاهی هستی‌شناسانه به ادبیات که در رویکرد شناختی چارچوب مشخصی به خود گرفته، امکان تحلیل آثار ادبی و همچنین نقدهایی که پیش از این در حوزه ادبیات و هنر وجود داشته در سه محور پیش‌گفته یعنی مخاطب-متن-مولف (که در بیشتر دیگر رویکردها یک یا دو محور صرفا پایگاه نظری آن رویکرد تلقی می‌شود)، فراهم می‌شود.