آموزشی نشانه شناسی و نقد ادبیات داستانی معاصر

[Tara Motlagh]

نشانه‌شناسی ادبی وارد مرحله‌ی جدیدی از فعالیت‌های خود در غرب شده است، حال آنکه در ایران هنوز زمینه‌ای نوپا به شمار می‌آید. چند دهه‌ی اخیر در غرب عرصه‌ای نو برای ظهور نظریه‌ها و رویکردهای مختلفی بوده است که از دو پایگاه مختلف سوسوری و پرسی سرچشمه گرفته‌اند.

 

[Tara Motlagh]

از یک سو، طرفداران نشانه‌شناسی (Semiology) فردینان دو سوسور با تکیه بر ماهیت سلبی نشانه‌های زبان که باعث تمایز نشانه‌ها از یکدیگر است، به گسترش الگوها و راهکارهای تفسیری متن پرداخته‌اند که از آن میان می‌توان به تحلیل گفتمان گرماسی و واسازی دریدایی اشاره کرد.

 

[Tara Motlagh]

ساخت‌گرایان در این رویکرد مطالعات خود را از زبان آغاز کردند و سپس به تحلیل نقش اجتماعی ادبیات مشروط به زبان پرداختند. از سوی دیگر، طرفداران نشانه‌شناسی (Semiotics) پرس (Peirce) به رابطه‌ی میان متن و واقعیت پرداختند و به مطالعه‌ی نشانگی (Semiosis) در چارچوب فلسفه، فرهنگ و جامعه توجه نشان دادند؛به طوری‌که می‌توان گفت «کاربردشناسی» اساس تفکر خود را از الگوی نشانگی پرس الهام می‌گیرد و ادبیات را تحقق خاص این الگو تعریف می‌کند.

 

[Tara Motlagh]

اما تحولات نشانه‌شناسی در سال‌های اخیر به سمتی حرکت کرده است که امکان کشیدن مرزی قاطع میان این دو رویکرد کمی دشوار می‌نماید. درواقع، زبان چنان درواقعیت تنیده شده است که نمی‌توان میان واقعیت و زبان تفاوت قائل شد و یکی از مباحث مربوط به زبان نیز شامل چگونگی بازنمایی واقعیت در ادبیات است و همچنین چگونگی فعال شدن زبان و چیستی اهداف بازنمایی ادبی. درواقع ادبیات عرصه‌ای برای تلفیق این دو رویکرد نشانه‌شناختی است، چرا که ادبیات تحت تأثیر عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی و ادبی شکل می‌گیرد و رویکردهای مختلف نشانه‌شناسی اعم از فرهنگی، اجتماعی، شناختی، ساخت‌گرا، پساساخت‌گرا و غیره هر یک به نوعی پاسخ‌گوی مطالعه‌ی متون ادبی هستند.

 

[Tara Motlagh]

البته به نظر می‌رسد اتخاذ رویکردی صرفاً نشانه‌شناختی امروزه دیگر چندان مورد تأکید نباشد، چرا که نمی‌توان مرز قاطعی میان مطالعات نشانه‌شناختی با مطالعات اجتماعی، فرهنگی و حوزه‌ی مربوط به شناخت کشید. درواقع، از آنجایی که حوزه‌ی مطالعات نشانه‌شناختی به فرهنگ، شناخت و اجتماع نیز کشیده شده است، آنچه بیشتر مورد تأکید پژوهشگران قرار می‌گیرد، انتخاب دیدگاه گفتمانی و نظریه‌ای مناسب برای تحلیل متون ادبی است.

 

[Tara Motlagh]

درنتیجه آنچه اهمیت دارد، انتخاب نظریه متناسب با متن است. البته به گفته‌ی پیتر بری نظریه ممکن است از یک سو ادبیات را پیچیده و عبث جلوه ‌دهد ولی از دیگر سو آن را به بخشی جدایی‌ناپذیر از آموخته‌های هر روزه‌ی بشرتبدیل می‌کند. درواقع، بنا به گفته‌ی فرانکو مورتی، نظریه را نباید به مثابه‌ سخن آخر یا آخرین گام پژوهش، بلکه باید همچون ابزاری برای تحلیل متنی به عبارتی برای درک بهتر مسئله در نظر گرفت.

 

[Tara Motlagh]

در ایران، نشانه‌شناسی خود بحثی نوپا است که نخست از طریق ترجمه‌ی کتاب‌های نظری مطرح شد و سپس به صورت مشخص و مستقل از سوی «حلقه‌ی نشانه‌شناسی تهران» در سال۱۳۸۹ در زمینه‌های مختلفی چون ادبیات، تئاتر، سینما، موسیقی و غیره به شیوه‌ای کاربردی مورد مطالعه قرارگرفت.

 

[Tara Motlagh]

اما مطالعه‌ی ادبیات با رویکردی نشانه‌شناختی به صورت جداگانه و مستقل سابقه‌ی چندانی ندارد و رگه‌های آغازین آن را می‌توان در مجموعه‌ مقالات ادبی زبان‌شناختی اثر علی‌محمد حق شناس، از زبانشناسی به ادبیات نوشته‌ی کوروش صفوی، به سوی زبان‌شناسی شعر: رهیافتی نقش‌‌گرا اثر مهران مهاجر و محمد نبوی و همچنین نشانه‌شناسی کاربردی و مجموعه مقالات نشانه‌شناسی و ادبیات نوشته‌ی فرزان سجودی دنبال کرد.

 

[Tara Motlagh]

سجودی در کتاب خود در خوانش شعرهای سهراب سپهری، حافظ موسوی، محمد آزرم و برخی دیگر از شاعران معاصر، مباحثی را در باب نشانه‌شناسی شعر در چارچوب نشانه‌شناسی لایه‌ای مطرح می‌کند که از جمله اولین پژوهش‌های انجام شده در زمینه‌ی تحلیل آثار ادبی با رویکرد نشانه‌شناسی به‌شمار می‌رود. همچنین کتاب راهی به نشانه-معناشناسی سیال: با بررسی موردی «ققنوس» نیما اثر حمیدرضا شعیری و ترانه وفایی به بررسی شعر «ققنوس»، اثر نیما با نگاهی نشانه‌شناختی می‌پردازد.

 

[Tara Motlagh]

در این اثر، در چهارچوب الگوی تنشی گرماس، جریان معناسازی به مثابه‌ی جریانی پویا و سیال بررسی می‌شود و نشان داده می‌شود که «ققنوس» چگونه در فرآیندی تنشی، هویت نشانه‎‌‌‌‌‌‌‌ای خود را متجلی و متحول می‌کند و در نهایت سبب تولید ارزش‌‌‎هایی آفرینشی، اسطوره‌‎ای، مرامی و متعالی می‎گردد.