آموزشی نشانه شناسی و نقد ادبیات داستانی معاصر

[Tara Motlagh]

انسجام متنی را عوامل نحوی مانند ضمیرها، عناصر ربط، چیدمان جمله و غیره تضمین می‌کرد و در صورت عدم حضوراین عوامل، انسجام کاربردشناختی وارد عمل می‌شد. در اینجا بود که نقش فعال خواننده در پر کردن جاهای خالی به منظور معناسازی مطرح شد. روش‌های متفاوتی که هریک بر یکی از این جنبه‌ها تمرکز می‌کردند، از نظر موریس تکمیل‌کننده‌ی یکدیگر بودند.

 

[Tara Motlagh]

صورت نخستین نشانه‌شناسی ادبی در رویکرد صورت‌گرایانه به ادبیات و به ویژه از سوی صورت‌گرایان روسی شکل گرفت. نشانه‌شناسان در این رویکرد بر استقلال زبان شعر و ادبیات از زبان روزمره تأکید داشتند و آن را نوعی نظام خودارجاع تلقی می‌کردند. بعدها فعالیت‌های نشانه‌شناسی ساخت‌محور با فرض الگوها و طرح‌واره‌های کلی برای متون ادبی، به نوعی ادامه‌دهنده‌ی همین نحله بود و ریشه در پژوهش‌های همین نشانه‌شناسان روسی داشت.

 

[Tara Motlagh]

یکی از تأثیرگذارترین نشانه‌شناسان روس، رومن یاکوبسن بود که به مبحث شعرشناسی با دو محور جانشینی و هم‌نشینی پرداختو نقش شعری زبان را مورد مطالعه قرار داد. این نگاه به تقسیم‌بندی انواع ادبی و مفاهیم مربوط به چیستی شعر و ادبیت منجر شد. ویکتور اشلوفسکی (۱۹۲۹)، از دیگر نشانه‌شناسان نامدار روس، در نظریه‌ی نثر باعث پیشرفت چشم‌گیری در نظریات مبتنی بر تحلیل داستان کوتاه و رمان شد. او با بررسی ساخت پیرنگ، زمینه را برای پراپ در تحلیل پیرنگ فراهم کرد.

 

[Tara Motlagh]

ولادیمیر پراپ رویکردهای ساختاری را برای مطالعات ادبیات عامیانه به‌کار برد و یافته‌های او در دهه‌ی ۱۹۵۰ پایه‌ی بسیاری از مطالعات ساخت‌گرایانه درباره‌ی متون ادبی شد. او به تحلیل صوری روایت با عملکردی شبیه به ریاضیات پرداخت. پراپ همچنین در پی رده‌شناسی روایت‌های ممکن از خلال متون مورد بررسی خود بود و برخی سازه‌ها و الگوهای روایی ممکن برای قصه‌گویی را ارائه داد.

 

[Tara Motlagh]

کلود لوی استراوس در مطالعات مردم‌شناختی خود، از ساخت‌گرایی سوسوری برای بررسی اسطوره‌ها و آئین‌ها الهام گرفت و آلگرید گرماس تحت تأثیر افکار فردینان دو سوسور، کلود استراوس، موریس مرلوپونتی و لوئی یلمزلف به نظریه‌ای دست یافت که در آن ساخت روایت را در مقایسه با ساخت زبان مورد مطالعه قرار داد. او در تلاش برای تنظیم دستور روایت، الگوهای اساسی پیرنگ و قابلیت‌های ترکیب‌پذیری آن‌ها را مطرح کرد و در پی تدوین توانش روایت یا زبان ادبیات بود.

 

[Tara Motlagh]

گرماس برای بررسی متن، بر سطحی از بازنمایی تکیه کرد که در آن کنش‌ها نقش‌هایی منطقی ایفا می‌کردند. این کنش‌ها از حیث کاری که انجام می‌دادند، تعریف و طبقه‌بندی شدند. این نوع نشانه‌شناسی گفتمان‌محور تلاش بر رده‌شناسی تحقیقات روایت‌شناختی داشت و بیشتر با روایت‌شناسی، معنی‌شناسی، منطق و نحو سر و کار داشت.
نشانه‌شناسی کاربردی براساس نوشته‌های پرس شکل گرفت که با ایجاد شکلی نو برای تحقیقات نوین و نیز نظریه‌ای نوین برای چگونگی فهم ادبیات و تحلیل متون ادبی به‌کار رفت.

 

[Tara Motlagh]

علاوه بر این، رویکردهای میان‌رشته‌ای مهمی مانند مطالعه‌ی تصویرگونگی، نظریه‌ی اجرا و مطالعات شناختی همه بر پرسش درباره‌ی دلالت و نشانه تمرکز داشت و راهی نو در فرایند نشانه‌شناسی متون ادبی به‌شمار می‌رفت. همچنین بخش قابل ملاحظه‌ای از مطالعات نوین به مفاهیم تحلیلی و روش‌های پژوهشی پساساخت‌گرایانه اختصاص یافت.

 

[Tara Motlagh]

مطالعات زبان‌شناسی ساخت‌گرا به فلسفه‌ی پساساخت‌گرا درباره‌ی زبان منجر شد. در این رویکرد، نقد نشانه‌شناختی ادبی فاقد نظام‌مندی بود و بسیار بازیگوشانه عمل می‌کرد. از جمله نویسندگان این رویکرد می‌توان به ژاک دریدا، تزوتان تودوروف، میخائیل باختین، رولان بارت متأخر، ژولیا کریستوا، مایکل ریفاتر و اومبرتو اکو اشاره کرد. باختین با بررسی آثار داستایوفسکی، رابله و برخی آثار دیگر و ارائه‌ی نظریه‌ی گفت‌وگو مداری، تأثیر چشم‌گیری بر مطالعات نشانه‌شناسی ادبی گذاشت.

 

[Tara Motlagh]

ژرار ژنت مرزهای روایت و تمایز میان روایت، توصیف و گفتمان و بخش‌های مختلف متن را بررسی کرد. تودوروف همچون گرماس به دستوری جهانی برای روایت قائل بود و سه بعد معنایی، نحوی و کلامی برای روایت در نظر گرفت ولی برخلاف گرماس که به نظام معناشناسی روایت پرداخت، تودورف بر نحو روایت، یعنی به توالی گزاره‌ها، تمرکز داشت.

 

[Tara Motlagh]

امروزه نشانه‌شناسی به سمتی دیگر حرکت کرده است و رویکردهایی همچون نشانه‌شناسی فرهنگی، اجتماعی و شناختی با توجه به دیگر نظام‌های نشانه‌ای به بررسی متون ادبی می‌پردازند. نشانه‌شناسی ادبی به جای پرداختن به درون‌مایه‌ها و معنای کلی اثر، بر روشی تمرکز می‌کند که در آن، معنا به‌واسطه‌ی ساختار نشانه‌های وابسته به یکدیگر، رمزگان‌ها و قراردادها تولید می‌شود. هم‌اکنون می‌توان دو گرایش اصلی در فرانسه را بازشناخت که از رویکردهای رایج در دهه‌ی ۱۹۹۰ نشأت گرفته‌اند.