آموزشی نقد بیرونی در نقد تاریخی

[Kosarvalipour]

4. نقد تاريخ24
قبل از هرچيز لازم است نقد تاريخي را در دو معناي مشخص بازشناسيم: نخست نقد تاريخي در مفهوم فلسفة نظري تاريخ كه با سير تحول و تطور تاريخ در طي زمان شناسايي مي شود. دوم نقد تاريخي به منزلة جزئي از روش علم تاريخ كه در دايرة فلسفة علم مي گنجد. نقد در مفهوم اول مي تواند نگرش بسياري از ديدگاه ها و مكاتب نقد باشد، مانند نقد ادبي از ديدگاه تاريخي يا نقد جامعه شناسانة مبتني بر نگرش تاريخي. به اين ترتيب اين مكاتب خود متضمن نوعي تاريخيت نقد هستند، به طوري كه در نقد هگلي و نقد ماركسيستي اساساً شالودة نقد و مكتب بر سير و تحول تاريخ بنا نهاده شده است. اما در معناي دوم نقد تاريخي رويشي از علم تاريخ و فني در خدمت تاريخ است و به تعبير ديگر جزئي از طرز تفكر تاريخي است . پس ضرورت دارد بين دو مفهوم نقد تاريخي تفاوت قائل شويم. مقصود ما هم از كاربرد نقد تاريخي در اين سطور در معناي اخير آن به معناي فن يا صناعتي از علم تاريخ است كه خود به دوبخش تقسيم مي شود: 1. نقد بيروني؛25 2. نقد دروني.26

 

[Kosarvalipour]

1 . نقد بيروني
نقدي است كه متن را برمبناي روابط بيروني آن و تأثيراتي كه از عوامل خارجي پذيرفته، مي سنجد و ارزيابي مي كند. در اين گونه نقد روابط متن با توليد كنندة متن ، زمان، مكان، محيط، تاريخ و جامعه و فرهنگ بررسي و تحليل مي شود و عناصر دروني متن در پرتو تأثيراتي كه از عناصر بيروني دريافت كرده و روابطي كه با آن دارد در كانون توجه قرار مي گيرد. به تعبير ديگر نقد بيروني معطوف به ارزشيابي ماهيت متن است.27

 

[Kosarvalipour]

. 1 .1. عناصر نقد بيروني
1. اصالت متن: كار مهم منتقد تاريخي در درجة نخست احراز اصالت متن است كه بايد با رعايت دقيق اصول نقد صحت اصالت متن را مشخص كند. منتقد در اين مسير بايد از تجارب علمي و مطالعات ديگران، خود و آثار موازي همانند كتاب و همچنين از علوم كمكي تاريخ بهره بگيرد. وي بايد به علومي چون نسخه شناسي، مُهرشناسي، و خط شناسي واقف باشد يا دست كم از آگاهان اين رشته ها كمك بگيرد. اگر متن نسخة خطي است با بهره گيري از موازين علمي تصحيح متون، نسخه اي منقح و قريب به قلم مؤلف از آن به دست دهد. در تاريخ بسيارند اسناد و متون مجعولي كه در تاريخ نويسي سبب ايجاد و اشاعة سوءتفاهم ها و خطاها شده است. از باب نمونه مي توان به وصيت نامة پيتر كبير يا هِبه نامة كنستانتين اشاره كرد كه روزگاري چون سندي اصيل در نظر مورخان جلوه گر بود، اما امروزه با دلايل متقن جعلي بودن آنها محرز شده است. در هر حال فقط پس از بررسي اصالت متون است كه مي توان از طبقه بندي، توجيه و تفسير آنها فايده اي به دست آورد .

 

[Kosarvalipour]

2. مؤلف يا توليدكننده: براي اينكه بتوان دربارة برخي برداشت ها و باور هاي مطرح شده در متن با دقت بيشتري اظهار نظركرد، ضروري است كه تصويري از شخصيت نويسنده داشته باشيم تا بتوانيم پرسش هايي را كه دربارة مؤلف مطرح مي شود، پاسخ بگوييم؛ پرسش هايي از اين دست كه «آيا متن حقيقتاً متعلق به مؤلف است و صحت انتساب آن تا چه حد محرز است؟» كم نيستند متوني در تاريخ كه در صحت انتسابشان به مؤلفي كه اثر به نام او نامبردار گشته است ترديد جدي هست. ميرزا محمد خان قزويني در رد انتساب المآثر و الآثار به اعتمادالسلطنه مي نويسد: «اعتمادالسلطنه به زور و تهديد فضلايي را كه در جزو ادارة دارالتأليف يا دارالترجمه بودند، وا مي داشت كتاب هايي كه خود او موضوع آنها را اقتراح مي كرد، تأليف نمايند و بعد خود او آنها را به اسم خود طبع و نشر و امضا مي نمود؛ مثل كتاب المآثر و الآثار از باي بسم الله تا تاي تمت از آثار قلمي همين صاحب ترجمه، شمس العلماست؛ چه، من با سبك تحرير و انشاي او كاملاً آشنايم.»28 از اين انتساب ها و به خود بستن ها در تاريخ كم نيست.

 

[Kosarvalipour]

. ديگر اينكه نيت و هدف مؤلف از توليد متن چه بوده است و چه غايتي را در پهنة ذهنش براي توليد اين متن جست وجو مي كرده است؟ آيا هدف مادي بوده، شهرت طلبي يا كمك به پيشبرد علم؟ موقعيت علمي ، اقتصادي ، سياسي و اجتماعي مؤلف چگونه بوده است؟ آيا به لحاظ علمي صلاحيت توليد اين متن را داشته است؟ مؤلف چه گرايش هاي سياسي- اجتماعي دارد؟ چراكه منشأ بسياري از سوگيري ها همين گرايش خاص مؤلف است.

 

[Kosarvalipour]

. برنامه پژوهشي يا گفتمان پژوهشي:29 يعني متن در چه فضاي گفتماني و تحت عنوان چه برنامة پژوهشي (فضاي حاكم بر پژوهش) پديد آمده است؛ فضايي كه ممكن است تحقيق در همة موارد تحت تأثير آن باشد و با تغيير گفتمان فضاي آن هم عوض شود. زيرا اصولاً متن و اثر مولود سازمان و ساختار جامعه است و براي شناخت و نقد آن بايد ساختار را شناخت. هر نقدي مي كوشد بين نويسندة متن و محيط فكري و مادي وي ، و بين نويسنده و مواريث ذوقي و تربيتي وي ، رابطه اي بيابد و با استفاده از اصل عليت و فرايند اثر پذيري ، از آنها در امر نقد بهره بگيرد . 30

 

[Kosarvalipour]

از اين نظر بايد بر شرايط زماني و مكاني توليد يك متن يا پيام تأكيد كرد كه آن را اصطلاحاً «تاريخيت اثر» مي گويند و بر مبناي آن هر متن و نظريه ريشه در خاك لحظه هاي معيني از تاريخ دارد و با جنبه هاي ديگر حيات اجتماعي و فرهنگي آن لحظه در توازي و تفاهم است.

 

[Kosarvalipour]

4. انتشارات: سيستم و نظامي كه اثر را منتشر كرده است ، در ارزيابي ما دربارة اثر جايگاهي خاص دارد؛ زيرا تعيين نوع انتشارات بسيار مهم است كه آيا حقوقي است ، سياسي است ، دولتي يا نيمه دولتي است؟ وابسته به چه نهاد يا گروه سياسي – فكري و بعضاً حزبي است؟ هدف از نشر آن چه بوده است؟ زيرا هيچ انتشاراتي نمي پذيرد كه اثري به زيان او منتشر شود. شايد بهترين مثال در اين خصوص كتاب هاي فارسي است كه در قرن نوزدهم تحت تأثير فضاي استعماري در بمبئي و كلكته هند منتشر مي شدند.

 

[Kosarvalipour]

۵. خواننده: منظور آن است كه اين متن يا اثر براي چه كسي نوشته شده است و چه طيفي از خوانندگان را دربر مي گيرد . آيا براي طيف طرفدار يا مخالف نوشته شده يا براي مخاطبان حزبي و گروهي يا براي قشر فرهيخته و نخبه يا اينكه عموم مردم را مخاطب قرار داده است؟ براي مثال سياست نامة خواجه نظام الملك طوسي يا اخلاق اميني روزبهان خنجي براي طيف طبقة حاكم نوشته شده است. اهميت شناخت مخاطب از آن جهت است كه رابطة ميان خواننده و متن يك سويه نيست، بلكه تبادلي است؛ يعني فرايند يا واقعه اي است كه در زمان و مكان خاص كه متن و خواننده در يكديگر اثر مي گذارند، رخ مي دهد.

 

[Kosarvalipour]

از رهگذر تبادل و تعامل خواننده و متن است كه معنا خلق مي شود؛ زيرا معنا در تعامل دوسوية خواننده و متن نهفته است. به همين علت، طيف شناسي خوانندگان از عناصر مهم در نقد بيروني محسوب مي شود .