آموزشی نقد معیار و معیار نقد

[;FOROUGH]

آیا معیار همگانی است؟ ویژگی دیگر برای نقد معیار این است که دائره شمول آن را بدانیم و اینکه آیا آن همگانی است و جمع کثیری را در بر می گیرد و یا از آن منتفع می شوند و یا با آن موافقند؟ به عنوان مثال نظریه بارت که مرگ مولف در آن محور است آیا مورد اتفاق همه است و یا عده ای خاص با آن، آنهم با تحلیل خاص موافقند؟

 

[;FOROUGH]

آیا معیار جهانی است؟ آیا این معیار فارغ از دین و زبان و محدوده جغرافیایی، مورد قبول افراد بسیاری است و می توان آن را در سطح جهانی طرح و از آن دفاع کرد؟

- آیا بومی است؟ به این معنا که نظریه ها در عین حالی که ممکن است از کشور های پیشرفته صنعتی باشد ولی در بسیاری از موارد با ویژگی های بومی ناسازگار باشد؛ تازه اگر از روی غرض و عمد آن را تدوین نکرده باشند. نمونه آن شرق شناسی غربیان است که امثال ادوارد سعید به شدت با آن مخالف اند. بدیهی است بکار گیری نظریه شرق شناسی جز به تحقیر ملت های در بند نمی انجامد و این بر خلاف روح رهائی بخشی است که در نظریه انتقادی موجود است.

 

[;FOROUGH]

آیا معیارمتکی بر واقعیت است و یا ذهنی و قرار دادی است؟ آیا این مکتب و نحله ذهنی است و یا بر عین و عینیت متکی است؟ گر چه در چیستی معیار هم این مسئله به نوعی مورد توجه قرار می گیرد ولی دانستن این موضوع که آیا آن مکتب به واقعیت خارجی باور و اذعان دارد و یا همانند بارکلی و هیوم (کاپلستون، 1387) آن را محصول ذهن انسان می داند در نقادی بسیار تأثیر گذار است. نویسنده این سطور بر واقعیت منهای ذهن باور دارد و آن را در کتاب هستی شناسی و معرفت شناسی خود توضیح داده است. آنانی که به نسبیت مطلق اعتقاد دارند بعید است بتوانند به خوبی کار نقادی انجام دهند.

 

[;FOROUGH]

۲- معیار نقد
در حالی که نقد معیار بیشتر نظری است و به فلسفه و چرائی کار بر می گردد در معیار نقد مسئله بیشتر انسانی است و ناظر به فرد و یا افراد نقد کننده است و اینکه آیا نقاد و یا منتقد صلاحیت کار را دارد؟ آیا او به اندازه کافی دارای توان علمی و اخلاقی برای نقد هست؟ از این نظر چه بسا نقدهایی که وقتی شخصیت ناقد و سابقه فکری و ذهنی او بررسی شود نقد را فاقد ارزش علمی و داوری می کند و باید منتقدان دیگر خطای وی را بر ملا کنند. بعضی از ویژگی های ناقد و منتقد عبارتند از:

 

[;FOROUGH]

آیا نقاد بیطرف است و یا پیش داوری دارد؟ در معیار نقد یکی از لوازم کار بیطرف بودن ناقد و یا منتقد است. البته همه می دانند که هیچ انسانی بدون نظر و پیش داوری نیست؛ ولی کم اند کسانی که پیش فرض های خود را در نقد دخالت ندهند. تقوای علمی و فکری که گاهی از آن سخن می رود در این جا خود را نشان می دهد. داستان عالمی که می خواست در باره احکام چاه آب نظر بدهد را شاید شنیده باشید. او قبل از فتوا چاه خانه خویش را مسدود می کند تا اینکه مبادا نظر او توأم با سو گیری و جهت دار باشد. البته اگر چه کار دشواری است ولی از انسانهای فرهیخته این امر به خوبی قابل انتظار است. کسی که نمی خواهد ارزش علمی او با سوگیری هایش مخدوش شود.

 

[;FOROUGH]

آیا کار او عالمانه است؟ عالمانه بودن داوری منتقد هم جایگاه ویژه ای در نقد دارد. چه بسا افرادی که نسبت به موضوعی اظهار نظر می کنند که اصلا صاحبنظر نیستند. ارجاع کار نقد به این افراد ظلم است و پذیرش کار نقد از جانب آنان ظلم مضاعف است. آنکس که نمی داند باید صریحا بگوید نمی دانم و از این بابت شرم نکند (کلام 83 نهج البلاغه) و آن را افتخار بداند.گاهی اوقات، مخاطبان و طرفداران، فردی را وادار به اظهار نظر های بیجا می کند. مثلا دیده شده است که شخصی به جهتی شهرت پیدا می کند که خود این شهرت هم قابل بررسی است که آیا واقعی و یا تصنعی است، هواداران از وی می خواهند در باره هر موضوعی اظهار نظر کند. افراد کم ظرفیت و یا کم هویت و یا بی هویت اغلب به این اظهار نظر ها استناد می کنند. به طور مثال اینشتاین که در فیزیک صاحب نظر است و یا هنر پیشه و یا ورزشکاری که معروف شده است از او خواسته می شود که در باره مسائل دیگر اظهار نظر کند.

 

[;FOROUGH]

ناقد و یا منتقد چگونه می اندیشد و چه نحله فکری مورد قبول اوست؛ و آیا مبنای فکری او واقعی و یا قرار دادی است؟ اینکه ناقد و یا منتقد خود چه مشربی دارد، اگر چه ممکن است تقوای علمی را در داوری رعایت کند ولی دانستن خط فکری او برای بقیه که داوری او را می خوانند می تواند کمک، و معیاری برای پذیرش و یا عدم پذیرش و یا با رعایت احتیاط باشد.

- آیا او جامع نگر است و یا خُردنگر؟ در قرون اخیر متفکران با دو رویکرد در مسائل پژوهشی و نقدِ آثار حضور پیدا می کنند. عده ای اثباتگرا هستند و با وجود آنکه بسیاری از اندیشمندان از این نحله روی گردانیده اند ولی باز می بینیم عده ای به آن سخت و وفادار اند و یا آن را توجیه می کنند تا حضور خود را در صحنه های علمی حفظ کنند. بی شک در دنیای امروز جامع نگری در عین خُردنگری وجه مقبول تری یافته است. و به ویژه در امور انسانی نمی توان جزء را بدون در نظر گرفتن کل طرح کرد.

 

[;FOROUGH]

پیش‌فرض(های) او تا چه اندازه منطقی است و چقدر مورد قبول دیگری و یا دیگران است؟ هرکسی عقیده اش برای خودش محترم است. ولی گاهی مشاهده می شود که افرادی که در بعضی حوزه ها صاحبنظراند از جنبه های دیگر گرفتار تعصب و جمود می شوند و نمی توانند خود را از قید باور های خویش و لوکاذب رها کنند. منتقد و ناقد باید نسبت به این موارد هشیار باشد و اگر کسی را برای داوری تعیین می کند باید مواظب این نوع تفکر او باشد

 

[;FOROUGH]

آیا موقعیت، زمان، و مکان، نویسنده را در نظر گرفته است؟ یکی از ویژگی های داور و ناقد خوب این است که وقتی اثری را از نویسنده ای بررسی می کند موقعیت حالی، مکانی و زمانی وی را در نظر بگیرد و اگر حتی با نظر او مخالف است انصاف را از دست ندهد و بگوید شرائط گوناگون محیطی و محاطی وی به ناچار وی را به این نتیجه ویا نتایج رسانده است. من در دوران تحصیل کار شناسی ام در شهر مشهد در درس تاریخ مرحوم دکتر شریعتی شرکت می کردم. او وقتی مکاتب دیگر از قبیل مسیحیت، یهودیت، مارکسیسم، بودیسم و مانند آن را تشریح می کرد آنچنان خوب تحلیل می کرد و محسنات آن ها را از زبان آنان باز می گفت که من فکر می کردم او شخصا به آن مکاتب گرایش دارد. اما وقتی بحث نقد آنان پیش می آمد در نقد هم ماهرانه نقاط ضعف را به خوبی تشریح می کرد. و این خود یک هنری است که بخشی از آن به تسلط ناقد و منتقد برمی گردد که آنچنان به عقاید خود پایبند است که مانعی نمی بیند که محسنات مکاتب دیگر را هم به خوبی بیان کند.

 

[;FOROUGH]

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
نقد و انتقاد امری ضروری در زندگی انسان است و افرادی که عالم تر اند طبعا نقاد تر هم هستند؛ اما در عین حالی که هر نقادی باید عالم باشد چه بسا عالمانی که نقاد نیستند و دید انتقادی به مسائل ندارند. در این مقاله ضمن بر شمردن اهمیت نقد و نقادی و اینکه عمدتا در حوزه های اجتماعی و علوم انسانی بیشتر خود را می نمایاند، بیان شد که نوع نگاه به جهان و انسان در ایجاد پایه های فکری انسانها بسیار مهم است و نقاد و یا منتقد خود باید وضعیت خود را در صحنه نقد و انتقاد روشن کند. با آنکه نقد و انتقاد با تاریخ زندگی بشر همراه بوده است و همه ادیان و مذاهب فلسفی هم بر آن تأکید و در باره آن رهنمود داشته اند اما در دنیای امروز مباحث انتقادی با معارضه با مارکسیسم و پایه گذاری مکتب فرانکفورت برای ایجاد روشنگری و رهائی بخشی از جزمیت آغاز شده است. در دیدگاه انتقادی نقد درونی مطرح است همچنان که در سنت گذشته هم چنین بوده است. در پایان به دو مسئله مهم نقد معیار و معیار نقد پرداخته می شود. در نقد معیار به ویژگی های نحله ها، مکتب ها و پیش فرض ها اشاره شده در حالی که در معیار نقد به شاخص هائی که هر انسان ناقد و یا منتقد باید به آن پای بند باشد توجه داده می شود.