آموزشی نگاهی تحلیلی به نمایش‌نامه‌ی بازرس اثر نیکلای گوگول

[-pariya-]

بوروکراسی در روسیه‌ی تزاری
همان‌طور که گفتیم گوگول به همان اندازه که یک طنزپرداز قهّار و یک صحنه‌پرداز ماهر است، در لباس یک جامعه‌شناس نیز ظاهر می‌شود. او در داستان‌هایش تلاش می‌کند تا زنجیره‌ای بسازد که نقش فردی انسان‌ها و انگیزه‌ی آن‌ها شناخته شود، سپس تعامل آن‌ها با یکدیگر را بررسی می‌کند و بسیار در لفافه و غیرمستقیم، نظراتش را در عرصه‌ی سیاسی بیان می‌کند. جالب این‌که در نمایش همین «بازرس»، تزار نیکولای اول در سالن تئاتر حضور داشته و بلندبلند می‌خندیده

 

[-pariya-]

خیال پادشاه از بابت این‌که نمایش به مقامات و مسائل جزئی حکومتی می‌پردازد راحت بوده و از طرفی خیال گوگول از این بابت آسوده بوده که عمق داستان آن‌قدر هست که تزار متوجهش نشود! دیوان‌سالاری در روسیه اولین زمینه‌ایست که با خواندن نمایش‌نامه بازرس به ذهنمان خطور می‌کند.

 

[-pariya-]

گوگول در نوشته‌هایش می‌گوید که تلاش کرده تمام خصوصیات بد روسیه را در یک توده از افراد محدود جمع کند و نماینده‌ی رشوه و اخاذی، کسی نیست به جز بازرس. دوره‌ای که گوگول از آن می‌گوید یکی از سخت‌ترین زمانه‌های تاریخ روسیه است که دیگر نه حیوانی برای دوشیدن مانده بود، نه زمینی برای درو کردن؛ اما بازهم دولت تزار و نظام فئودالی بر مردم فشار می‌آوردند و عملاً برده‌داری فجیعی به جامعه مسلط بود

 

[-pariya-]

. این دوره‌ای بود که تشریفات اداری جای هر عمل مؤثری را گرفت و خدماتی که دولت باید به مردم ارائه می‌داد، با رانت و رشوه به داخل دولت برمی‌گشت. در این دوره گوگول در قامت یک روشن‌فکر جسور و زیرک، آمد تا وضعیت جامعه‌اش را با طنز تلخش به باد نقد بگیرد و به گونه‌ای بهلول‌وار هم ظاهری سطحی و عامیانه به آثارش بدهد.

 

[-pariya-]

گوگول در هر سطحی از نگارش نمایش‌نامه‌اش بهره می‌گیرد تا به واقعیت تلخ بتازد. در صحنه‌ی افتتاحیه‌، دکور و فضای اتاق شهردار را به شکل مضحکی شلخته توصیف می‌کند؛ انگار که با اتاق یک پسر نوجوان طرف هستیم و این ناکارآمد بودن ساختار حکومتی و فعالیت‌های دفتر شهردار را تداعی می‌کند.

 

[-pariya-]

از سمت دیگر خلیستاکوف از بین چهارده سطحی که در مقامات دولتی وجود دارد، در پایین‌‌ترین آن‌ها قرار دارد. با این حساب مواجهه‌ی او با استقبال احمقانه‌ی شهردار و دیگران، نشان می‌دهد که هیچ معیار درستی برای تشخیص یک فرد شایسته از یک فرصت‌طلب پست، وجود ندارد و همه در رؤیای پول‌اند و بس

 

[-pariya-]

فساد در سطح جامعه
زمینه‌ی اول مفهومی‌ست که در پس تمام وقایع وجود دارد و به نوعی پیش‌زمینه است. اما در پس آن theme دیگری وجود دارد و آن نشان دادن فساد در تمام افراد است. نویسنده حکومت و مردم را از یکدیگر جدا نمی‌کند، اما با شناخت جایگاه و اثرات هرکدام در شکل‌گیری چنین هرج‌ومرجی، به خوبی تعامل دوجانبه‌ی افراد و دولت را به تصویر می‌کشد.

 

[-pariya-]

در این نمایش‌نامه هیچ‌ک.س پاک نیست؛ از شهرداری که بالاتر از همه در صدر مجرمین است، تا قاضی که علناً اعلام می‌کند که رشوه می‌گیرد و رئیس پست که هر نامه‌ای را بخواهد باز می‌کند و برای دیگران هم باصدای بلند می‌خواند! مأمور پلیس مسـ*ـت می‌کند، دعوا راه می‌اندازد و رفتارش با زن‌ها دست‌کمی از دست درازی ندارد.

 

[-pariya-]

پول‌هایی که به بودجه‌ی کلیسا اختصاص داده شده توسط خود شهردار اختلاس می‌شود و مغازه‌داران هم باید به او پول بدهند. گوگول با توصیف این آشفتگی و بی‌بند و باری، از بی‌اخلاقی اجتماعی به بی‌اخلاقی انسانی و فلسفی می‌رسد و زنگ خطر بزرگی را برای قرن بیستم و آینده‌ی مدرنیته به صدا درمی‌آورد؛ زنگ خطری که امروز ما شاهدانش هستیم

 

[-pariya-]

در ادبیات داستانی تعاریف متفاوتی برای هر مفهوم وجود دارد و از نگاه سبک‌های مختف، می‌توانیم هر داستان را به اجزای زیادی تقسیم کنیم؛ اما معمولاً در تمام این دسته‌بندی‌ها «زمینه» یا همان theme یکی از اصول است