تاریخ جهان پیدایش اسلام و فتوحات مسلمانان در روم

[aliasghar]

دو طرف اسلامی و رومی در جنگ‌های بازدارنده در زیر حصار پایتخت برخورد کردند، اما مسلمانان پیروزی چشمگیری به دست نیاوردند. درنتیجه، نتوانستند آنجا را فتح کنند. شاید این ناکامی به علل زیر بوده باشد (طقوش، ۱۳۸۰، صص ۹-۳۸):

1. استواری حصار آنجا و بازدارندگی نیروهای آن
2. از بین رفتن خواربار
3. مسافت طولانی کمک رسانی سرانجام، مسلمانان ناچار شدند دست از محاصره بردارند و به شام برگردند. در این جنگ ابو ایوب انصاری، صحابه رسول خدا، که همراه سپاه یزید بود، در گذشت و در کنار حصار قسطنطنیه دفن شد. شکست حمله از تلاشهای معاویه برای فتح قسطنطنیه نکاست و همزمان به اهمیت تسلط بر جزایر نزدیک همچون عامل هموار کننده پی برد. بعد از دو جزیره قبرس وکرس، مسلمانان جزیره رود سن را در سال ۵۲ هجری /۶۷۹ میلادی فتح کردند. همچنین ناوگان اسلامی جزیره خیوس را فتح کرد و به زودی مسلمانان بر ازمیر، لیکیا و قیلیقیا مسلط شدند.
معاویه، با توجه به اینکه موفقیتی در تسخیر قسطنطنیه به دست نیاورد و احساس کرد مرگش نزدیک می‌شود، به این باور رسید که جنگ را تمام کند و لشکر به درد باز گردد. درنتیجه گفت و گوهایی که بین دوطرف صورت گرفت، در موارد زیر توافق رسیدند (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۴۴):

١. معاویه سالانه به رومیها جزیه بپردازد که مقدار آن سه هزار قطعه طلا، به اضافه پنجاه اسیر و پنجاه اسب، باشد.

٢. این صلح به مدت سی سال ادامه می یابد.

 

[aliasghar]

بعد از مرگ معاویه، اختلافات روزافزون مملکت اسلامی و مشکلات داخلی مسائلی چون سـ*ـیاست خارجی و تداوم جنگ با رومیان را تحت الشعاع قرارداد. حکومت عبدالملک در دشوارترین اوضاع سـ*ـیاسی و اجتماعی بود، زیرا عبدالله بن زبیر در این دوران داعیه خلافت داشت. عبدالله بن زبیر حجاز را پایگاه خلافت کرد و دامنه قدرت خویش را بر عراق و قسمتی از شرق اسلامی گسترانید. خوارج در شهرها به شورش برخاستند و امنیت از راهها برداشته شد.
در همین زمان، امپراتوری روم از به هم خوردن اوضاع استفاده کرد و لشکری به شام روانه ساخته بود (ابن الأثیر، ص ۱۹۵). عبدالملک نخست به فکر چاره کار رومیان برآمد تا فارغ از مسائل خارجی به اوضاع داخلی سروسامان بخشد. در ابتدا، با امپراتور روم به فرار پرداخت مالی صلح کرد. زیرا فرصت جنگیدن با او را نداشت و از آن می هراسید که رومیان بر شام بتازند و آنجا را فتح کنند (بلاذری، ۱۳۶۷، ص ۲۱۹). چون از سوی دشمن خارجی آسوده خاطر گردید، آماده سرکوبی ابن زبیر شد. عبدالملک با امپراتور روم، ژوستینین دوم در سال هفتاد هجری قمری (۶۸۹ میلادی)، معاهده ای بست که خلیفه متعهد به رعایت مسائل زیر شده بود (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۱۰۱):

۱.سالانه مالی را به امپراتور روم بپردازد که مبلغ آن سیصد و پنجاه و شش قطعه طلا، به اضافه سیصد و پنجاه و شش بوده و همین تعداد اسب، می‌شد. در مقابل، رومیها به سرزمین‌های اسلامی نخواهند تاخت.

٢. در حکومت اسلام و روم، خراج سرزمین‌های ارمنستان، قبرس و ایبریا راتقسیم خواهند کرد.

۳.امپراتوری روم شورشیان را از منطقه شمالی شام به آن طرف کوههای طوروس، در داخل آسیای صغیر، به عقب خواهد راند.

۴.اعتبار این معاهده بیست سال است.

عبدالملک، پس از تثبیت قدرت و از بین بردن مدعیان حکومت، در سال ۷۳ هجری قمری/۶۹۲ میلادی، به آسیای صغیر حمله کرد و در ارمنستان به پیروزی دست یافت. در همان حال، پاسخ رومیها اشغال شهر مرعش در سال ۷۶ هجری قمری ۶۹۵ میلادی بود. این دلیلی بود بر میزان ضعف امپراتوری روم.

 

[aliasghar]

اگرچه ضعف حکمرانی امپراتور ژوستینین دوم، به برکناری او در سال ۷۶ هجری قمری/ ۶۹۵ میلادی منجر شد، جانشین او، امپراتور لیون تیوس، نیز، از آنجا که یورشهای اسلامی در مناطق آسیای صغیر و مرزی ادامه یافت، اوضاع‌واحوال بهتری نداشت.
ولید بن عبدالملک در سال ۷۷ هجری قمری /۶۹۶ میلادی، به ملطیه حمله کرد و عبیدالله بن عبدالملک به قالیقلا در کنار سرچشمه رودخانه فرات یورش برد.
تیبریوس سوم، امپراتور روم، فعالیت نظامیش را متمرکز کرد و، در سال ۸۴ هجری قمری/ ۷۰۳ میلادی، مسلمانان را در سمیاط وقیلیقیا شکست داد. اما عبدالملک، پس از فراغت از کار ابن اشعث، به قیلیقیا حمله برد و با نیروهای رومی به فرماندهی خود امپراتور در شهر سیواس درگیر شد و بر او غلبه کرد.
بدین ترتیب، حاکمیت مسلمانان از نو بر منطقه ارمنستان برقرار شد. همچنین مصیصه به طور کامل فتح شد (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۱۰۲).
جریان فتوحات سالیانه ادامه داشت تا سال ۹۱ هجری و به قولی ۹۲ هجری، که اندلس (اسپانیا) گشوده شد. مسلمین بعد از اشغال شمال آفریقا، وارد اسپانیا شدند.
طارق بن زیاد، عامل موسی بن نصیر، به جنگ اندلس رفت. اهل اندلس با او به نبرد پرداختند و او موفق به گشودن آنجا شد (بلاذری، ۱۳۶۷، ص ۳۳۲). بعد از سال ۹۲ هجری تا سال ۹۶ هجری، که ولیدبن عبدالملک زنده بود، این جنگ‌ها و گشودن قلعه ها همچنان ادامه داشت.
سلیمان بن عبدالملک به سال ۹۶ هجری به خلافت رسید. در زمان خلافت سلیمان سومین محاصرہ قسطنطنیه، که مهم‌ترین آنهاست، واقع شد و چند سال طول کشید. این خلیفه کمتر از برادرش، ولید، به فتوحات توجه نداشت و بسیاری از تلاشهایش را صرف آماده سازی برای حمله به قسطنطنیه کرد.
همزمان، سپاهیانی را برای حمله به سرزمین روم در مناطق مرزی آسیای صغیر، و راههایی که به آن می‌شد، گسیل می داشت که مقصودش سرگرم نگهداشتن حکومت روم و کتمان کردن هدف بزرگش بود. در سال ۹۶ هجری قمری /۷۱۵ میلادی، مسلمانان دژهای مرزی فتح کردند و در سال بعد دژالمرأه را گشودند.

 

[aliasghar]

امپراتور روم، تئودوسیوس، آماده مقاومت در برابر محاصره شدید پایتخت شد. حصار شهر را ترمیم و غلات ذخیره کرد و از همانجا سپاه اسلامی با مشکلات پیش رویش وارد نبرد شد، اما طرفی نبست (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۱۳۸). مسلمانان در این دوران به اوج قدرت جنگی و نیروی خود رسیده بودند.
به عکس، دولت روم شرقی رو به انحلال و ضعف می رفت و دچار نزاع و کشمکش شده بود به‌طوری‌که فقط، در مدت بیست سال، شش قیصر روی کارآمدند و معزول شدند. نیروی عظیمی آماده و مسلح با صد و بیست هزار جنگاور رهسپار روم شد (مسعودی، ۱۳۴۹، ص ۱۴۸).
فرا رسیدن سرمای شدید باعث کندی کمک به مسلمانان شد و بلغارها هم از سمت اروپا به همراهی لیون سوم به ایشان حمله کردند. که بر عمربن هبیره فرمانده دریایی چیره شدند و مسلمانان را از پایتخت دور کردند. رومیها آتشبارهای یونانی را به کار بردند و خسارت بسیاری به کشتیهای مسلمانان زدند، اما آنچه کار را خراب تر کرد، تبانی دریانوردان مسیحی با رومیها بود.
این دریانوردان در ناوگان اسلامی کار می‌کردند که لیون سوم آنان را علاقه‌مند به نافرمانی کرد. پایان یافتن آذوقه، طولانی شدن مدت محاصره، که بیش از یک سال ادامه یافت، طولانی بودن خط کمک رسانی و سپس مرگ سلیمان و به خلافت رسیدن عمربن عبدالعزیز، که تمایل به پیگیری سـ*ـیاست فتوحات نداشت، روحیه و تجهیزات را نابود کرد و مسلمانان به تنگنا افتادند. فقط نامه عمربن عبدالعزیز به مسلم آنان را نجات داد. وی دستور داده بود آنان را از محاصره قسطنطنیه دست بردارند و به شام بازگردند (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۱۴۱).

 

[aliasghar]

در آن سال، یعنی ۹۹ هجری، عمربن عبدالعزیز به مسلم پیغام داد که خود را سپاهیانش برگردند و برای او و سپاهیانش اسبهای تندرو و آذوقه بسیار فرستاد و مرد هم در مساعدت آنان کوشیدند. مسلم، برخلاف میل خود، پس از گفتگوهایی، در سال ۱۰۰ هجری بازگشت (ابن الأثیر، ص ۲۴۲).
البته، باید توجه داشت که مسلمین در جنگ‌های دریایی تازه کار بودند. به خصوص که مهارترومیها در تاکتیک دفاع از شهرها و دژهای محاصره شده خود و استادی آن‌ها در به کارگیری آتش یونانی زیاد بود و، برخلاف از هم پاشیدگی حیات اجتماعی و اقتصادی دولت روم شرقی، رومیها همچنان تفوق رزمی خود را حفظ کرده بودند.
این ناکامی در تاریخ اسلام سخت تکاندهنده بود و در تعیین سرنوشت اسلام و مسیحیت بسیار مؤثر واقع شد. به علت اینکه سرآغاز تغییر توازن قوا، برای مدتی، به نفع رومیها درگیری مسلمانان و رومیها بود. همچنین این شکست در راهبرد نظامی مسلمانان در برابر امپراتور روم اثر گذاشت. آنان از شیوه تهاجمی به شیوه درگیری و زدوخورد روی آوردند.
جنگ‌های مسلمانان و رومیان همچنان با شدت و ضعف ادامه داشت. در دوران هشام، در سال ۱۰۶ هجری قمری، معاویه بن هشام به جنگ رومیها رفت و کشتزارها و روستاهای رومیان را آتش زد. زیرا رومیان چراگاههای مسلمین را آتش زده بودند (یعقوبی، ۱۳۷۴، ص ۳۰۲).
در ۱۲۲ هجری قمری /۷۴۰ میلادی، نیروهای اسلامی به سوی آسیای صغیر پیش رفتند و لئون سوم، امپراتور روم شرقی، شخصاً در رأس سپاه روم برای ممانعت از مسلمانان بیرون آمد و در جنگ سرسختانه ای با ایشان پیروزی چشمگیری به دست آورد که خسارت فراوانی به مسلمانان وارد شد.

 

[aliasghar]

این جنگ، آخرین جنگ بزرگ میان امویها و رومیها به‌حساب می آید که، درنتیجه آن، مسلمانان از بخش غربی آسیای صغیر عقب نشینی کردند و به سوی شرق باز گشتند. فعالیت‌های نظامی در فاصله سال‌های ۱۲۵-۱۲۳ هجری قمری ۷۴۳-۷۴۱ میلادی، عبارت از برخی حملات تابستانی معمول بود که هیچ نتیجه مهمی در بر نداشت(طقوش، ۱۳۸۰، ص ۱۶۸).
رهایی قسطنطنیه از حملات مسلمانان و بازگشت آنان به آسیای صغیر، پایان یکی از مراحل جنگی میان ایشان و رومیها به‌حساب می آید. به علت نظم مرزبانی رومی، این منطقه جزئی جدایی ناپذیر از امپراتوری روم شد. در دوران خلافت یزید بن ولید و ابراهیم بن ولید و مروان بن محمد، آخرین حاکمان بنی امیه، به علت منازعات و اشوبهای داخلی اسیر این جنگ‌های سالانه متوقف شد.
شروع دوبارو اوج آن را با روی کار آمدن عباسیان در دوره حکومت منصور مشاهده می‌کنیم. تنها خبری که هست در سال ۱۳۰ هجری قمری، ولیدبن هشام برای جنگ تابستانی در محل عمق اردو زد و در آنجا قلعه مرعش را ساخت (ابن الأثیر، جلد نهم، ص ۲۳). این حمله در زمان آخرین خلیفه اموی مروان بن محمد بود (مهری شیرانی، صص ۶۲-۵۱).

 

[aliasghar]

جنگ‌های اعراب و روم شرقی در دوره عباسیان
حکومت روم از ناآرامیهایی که بر حکومت اسلامی حاکم شد استفاده کرد. این مشکلات ناشی از انتقال خلافت از امویها به عباسیها و نیز انتقال پایتخت از دمشق بود. آنان به مناطق شمالی حکومت اسلامی حمله کردند. امپراتور کنستانتین پنجم موفق شد حدود کشورش را به سوی شرق گسترش دهد. وی به مناطق مرزی شام و جزیره حمله کرد و بر شهرها و قلعه های آن مسلط شد.
امپراتور، در ۱۳۳ هجری قمری /۷۵۱ میلادی، به منطقه مرزی ارمنستان حمله کرد و دو دژ مرزی را تصرف کرد. سپاه عباسی، که فرماندهی آن را مخلدبن مقاتل بن حکیم به عهده داشت نتوانست در مقابل آن پایداری کند (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۴۸).
در آغاز، واکنش دولت اسلامی ضعیف بود، اما به تدریج نیرومند شد و با تثبیت اوضاع خلافت، پاسخ به حملات رومیها بروز کرد و حملات تابستانی و زمستانی مسلمانان از نو آغاز گردید. به طور کلی، می‌توان درگیریهای نظامی میان دو طرف را در آن زمان، به «جنگ محدود» توصیف کرد

 

[aliasghar]

منصور، دومین حاکم عباسی، در مقابل حکومت روم، از سیاستی پیروی می‌کرد که با اوضاع تهاجمی خاصی که امپراتور روم در پی آن بود، هماهنگی داشته باشد و آن تلاش برای متوقف کردن هجوم از طریق سنگربندی مجدد مرزها، ترمیم خرابه های آن و بازسازی ویرانه‌ها، همچنین سازمان‌دهی وسایل دفاع از آن‌ها بود.
شایان ذکر است که مناطق مرزی به دو قسمت تقسیم می‌شدند (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۷۰): ١. منطقه مرزی جزیره ای که مخصوص دفاع از جزیره، یعنی شمال عراق، بود و مهم ترین دژهای آن عبارت بودند از: ملطیه، المصیصه و مرعش.

۲.منطقه مرزی شام که در غرب مرزهای جزیره واقع بود و مخصوص دفاع ازسرزمین شام بود و مهم‌ترین دژهای آن عبارت بودند از: طرطوس، ازنه و عین زربهمنصور این مناطق را سنگربندی و اداره مستقلی را مسئوول آن کرد، هزاران جنگجو و مرزبان (مرابط) را در آنجا بسیج کرد، به آن‌ها اقطاعها و سرزمین‌های کشاورزی بخشید و برایشان خانه و اصطبل ساخت، مقرری تعیین کرد و سازمان نظامی ویژه ای را در آنجا وضع کرد و به اجرا گذاشت.
درگیری بین عباسیان و رومیان از سال ۱۴۶ هجری تا سال ۱۵۵ هجری همچنان ادامه داشت. در ۱۵۵ هجری، امپراتور روم شرقی در هجوم به خاک مسلمین شکستی سخت خورد. قسطنطین چهارم خواستار صلح شد و تعهد کرد که سالانه مبلغی خراج بپردازد.
این برخوردهای نظامی تا سال ۱۵۸ هجری که آخرین سال خلافت منصور است ادامه داشت (ابن الأثیر، جلد ۹، ص ۲۵۹). در آخرین حمله تابستانی ۱۵۸ هجری/ ۷۷۵ میلادی، مسلمانان، به فرماندهی معیوف بن یحیی، با سپاه روم درگیر شدند (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۷۰).

 

[aliasghar]

در زمان حکومت مهدی (۱۵۸-۱۶۹ هجری / ۷۷۵-۷۸۵ میلادی) نزاعی که بیش از یک قرن بین مسلمین و امپراتوری روم شرقی دوام یافته بود، در دوران مهدی خلیفه سوم عباسی با ابعاد وسیع تری رخ داد. قسطنطین پنجم، که در پنج سال اول خلافت مهدی با او معاصر بود، تصمیم گرفت که حدود شرقی امپراتوری را تا آن سوی مرزهای آسیای صغیر و ارمنستان جلو ببرد.
خطوط مرزی اسلام، که بر رشته قلاع از شام تا ارمنستان تکیه داشت، درنتیجه پیشرفت قوای روم شرقی عقب رفت. رومیان در ۱۵۹ هجری تا سمیساط پیش آمدند و بسیاری از مسلمین را اسیر کردند.
رومیها فعالیت نظامیشان را در ۱۶۲ هجری قمری ۷۷۸ میلادی از سر گرفتند و به حدث حمله کردند. پاسخ حکومت اسلامی در سال بعد صورت گرفت، هنگامی که هارون بن مهدی به سرزمین‌های رومی حمله و تعدادی از دژها را فتح کرد که مهم‌ترین آن هاسمالو بود. سپس در ۱۶۴ هجری قمری /۷۸۱ میلادی رومیها با دو رخداد مواجه شدند که بر نیروهای آن‌ها تأثیر منفی داشت (طقوش، ۱۳۸۰، صص ۹-۸۸):

۱.مرگ امپراتور لیون چهارم و به تـ*ـخت نشستن همسرش، ایرن، در مقام قیم فرزند کوچکش،کنستانتین. این موضوع باعث ناراحتی برخی فرماندهان شد.

۲. رومیها در آن زمان با شورشی بزرگ در سیسیل روبه رو و مجبور شدند نیروهایشان را میان جزیره و جبهه شرقی در مقابل مسلمانان تقسیم کنند.

خلیفه مهدی از این اوضاع ناآرم استفاده کرد و، به فرماندهی پسرش، هارون، حمله ای سنگین را به سرزمین روم آغاز کرد. او به پسرش دستور داد به قسطنطنیه حمل کند. این حمله با پیشروی در مناطق راهبردی در قیلیقیا و آناتولی، با هدف تصرف آنجا، آغاز شد. ایرن، که در این جنگ خود را در موقعیتی دشوار دید، به ناچار صلی خواست و پیمانی که مایه خفت روم بود بسته شد (حتی، ۱۳۴۴، جلد اول، ص ۳۷۸ ). و به‌موجب آن (ابن الأثیر، جلد ۱۰، ص ۱۳):

 

[aliasghar]

١. ایرن می بایستی به مسلمانان جزیه بدهد و مبلغ جزیه، سالانه هفتاد هزار دیناربود.

. ۲. در عرض راه هنگام بازگشت، بازارها را برای سپاهیان هارون باز گذارد و راهنمایانی را همراه سپاه او روانه کند، زیرا هارون و سپاهیانش در تنگه خطرناکی قرار گرفته بودند.

٣. متارکه جنگ برای مدت سه سال منعقد گردید.
۴. اسرای دو طرف مبادله شود.
۵. به افراد سپاه اسلامی اجازه داده شود که همه غنایم خود را ببرند.
این مهم‌ترین حمله مهدی به جبهه روم به‌حساب می آید، همان گونه که آخرین حمله عربی – اسلامی به بـ*ـو*سفر بود. آرامش میان دو طرف تا سال ۱۶۸ هجری /۷۸۴ میلادی یعنی تا هنگامی که رومیها بعد از گذشت دو سال و هفت ماه پیمان شکستند، ادامه یافت، ازاین‌رو حملات اسلامی به سرزمین‌های روم از سرگرفته شد، اما موفقیت چشمگیری به همراه نداشت تا این که مهدی در سال بعد درگذشت.
در دوره حکومت هارون الرشید (۱۷۰-۱۹۳ هجری/۷۸۶-۸۰۹ میلادی)، در سال ۱۸۱ هجری، جنگ با رومیان از سر گرفته شد و مسلمانان به پیروزیهایی دست یافتند. امپراتور ایرن خود را در مقابل پیروزیهای مسلمانان عاجز دید، لذا به صلح متمایل شد که در سال ۱۸۳ هجری/۷۹۹ میلادی به وقوع پیوست و به‌موجب آن موارد زیر مقرر گردید (طقوش، ۱۳۸۰، ص ۱۰۷):

۱.تبادل اسرا

٢. ایرن جزیه سالانه بپردازد.

٣. صلح مدت چهار سال ادامه یابد.
صلح تا سال ۱۸۷ هجری/۸۰۳ میلادی ادامه یافت، یعنی هنگامی که بر ضد ایرن توطئه و او از سلطنت برکنار شد و نقفور اول به سلطنت روم رسید. او جنگ با اعراب را شروع کرد و هارون در سال ۱۸۷هجری/۸۰۳ میلادی به حمله نظامی دست زد و در منطقه کبادوکیا پیشروی نمود.

​