مهره داران چیتا

[ادوارد کلاه به سر]

با آنکه امروزه امکان ‌آوری یوزها در اسارت وجود دارد، هنوز هم مشکلاتی همچون بالا بودن میزان مرگ و میر در ‌ها و پایین بودن تعداد موسسات انجام‌دهنده فرایندهای مصنوعی ‌آوری از مشکلات پیش رو در افزایش جمعیت این جانوران هستند. با این حال به نظر می‌رسد که معرفی دوبارهٔ یوزهای به دنیا آمده در اسارت به طبیعت محدود در صورت برآورده شدن نیازهای یوز و نبود دشمنانی چون شیر، می‌تواند بسیار موفقیت‌آمیز باشد.[۸۷]دربارهٔ طبیعت نامحدود (حصارکشی نشده) اما یوزهای معرفی‌شده کمترین شانس بقا ندارند و نمی‌توانند در برابر شیر و کفتار مقاومت کنند. از این رو، ‌یوزهایی که از دست قاچاقچیان رهایی می‌یابند تا همیشه در مراکز نگهداری یوزها می‌مانند و نمی‌توانند به حیات وحش بازگردانده شوند.[۸۸]

 

[ادوارد کلاه به سر]

در بعضی کشورهای آفریقایی اما اقداماتی برای پاسداری از نسل این جانور آغاز به انجام گرفته‌است. طبیعت‌شناسان در قاره سیاه به کشاورزان و گله‌داران کمک می‌کنند تا به جای به‌کارگیری تفنگ برای راندن یوزها، از سگ و الاغ (برای تولید صدا) بهره بگیرند. روش دیگر این است که گله‌دار به جای کشتن یوز و ‌هایش، آن‌ها را زنده بگیرد و تحویل مقامات دهد. در نامیبیا، مسوولان این یوزها را به دیگر مناطق حفاظت‌شده در آفریقا می‌فرستند. پیش از آزاد کردن یوز، در صورتی که نر و قوی‌هیکل و تندرست باشد اسپرمش گرفته می‌شود تا به ایالات متحده آمریکا فرستاده شده و در برنامه‌های پژوهشی به کار رود.[۸۹]

 

[ادوارد کلاه به سر]

تعداد بسیار کمی از یوزهای آسیایی امروزه در فلات مرکزی ایران و کوهستان‌های اطرافش زندگی می‌کنند. آن‌ها واپسین بازماندگان نسل یوزپلنگ آسیایی هستند و سازمان حفاظت محیط زیست ایرانبرای پاسداری از آن‌ها پروژه‌ای به نام «پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی» را در سال ۲۰۰۱ میلادی راه‌اندازی کرد. در این راستا، نزدیک به ۸۰ دوربین عکس‌برداری حساس به حرکت در گوشه و کنار دشت کویر کارگذاشته شده‌اند تا به نظارت بر یوزها و جمعیتشان بپردازند.[۹۰] به گفته هومن جوکار، زیست‌شناس حیات وحش ایرانی، این یوزها امروزه بسیار کم‌تعداد و کمیاب شده‌اند و

در این کوهستان‌ها، شکاربانانی حضور دارند که سال‌ها به خدمت مشغول بوده‌اند، اما حتی یک بار یوز زنده‌ای به چشم خود ندیده‌اند.[۹۱]

 

[ادوارد کلاه به سر]

توجه ویژه به یوزپلنگ ایرانی از آنجا آغاز شد که در شهریورماه سال ۱۳۷۳ خورشیدی، ماده یوزی به همراه سه ٔ تشنهٔ خود برای نوشیدن آب وارد باغ‌های اطراف شهر بافق شد. تعدادی افراد غیرمحلی (بنا به گفتهٔ محلی‌ها مأموران شهربانی قدیم) با چوب به مادر و ‌هایش حمله کردند، مادر موفق شد از این مهلکه جان سالم به در ببرد، اما ‌ها اسیر دست انسان‌ها شدند. دو زیر ضربات چوب جان خود را از دست دادند و دیگر زخمی و ضرب خورده با کمک مردم با تماس با حفاظت محیط زیست بافق و مأموران حفاظت از محیط زیست آن شهرستان نجات یافت. این که بعدها ماریتا نام گرفت به پارک پردیسان تهران منتقل شد و بعد از ۹ سال اسارت، در سال ۸۲ به دلیل عفونت ریوی جان باخت. علاقه‌مندان به یوز آسیایی روز نهم شهریور (سالروز نجات ماریتا) را روز «حفاظت از یوزپلنگ ایرانی» نامیدند و در مراسمی یک روزه یوز آسیایی را به عنوان نماد و میراث طبیعی ایرانیان معرفی کردند.[۹۲][۹۳]

 

[ادوارد کلاه به سر]

به دلیل یکتا بودن الگوی رنگ‌آمیزی بدن یوزها، عکس‌های گرفته‌شده از این جانوران به دانشمندان ایرانی کمک می‌کند که آن‌ها را تک تک شناسایی کنند. از روی تنها ۱۹۲ عکس گرفته‌شده از یوزها در فاصله ده ساله از آغاز پروژه، تنها ۷۶ یوز شناسایی شده‌اند. به گفته لوک هانتر، رئیس بنیاد پَنتِرا[پانویس ۶] که به ایران در حفاظت از این جانور کمیاب یاری می‌رساند، یوزهای ایران بر «لبهٔ تیغ» قرار دارند.[۹۴] به گفته او، عکس‌های گرفته‌شده از یوزهای ایرانی جانورانی لاغر و نحیف را به تصویر می‌کشند که بی‌گمان تعدادی از آن‌ها تاکنون مرده‌اند. چنین مسئله‌ای یافتن تعداد دقیق یوزهای ایرانی را با مشکل روبرو کرده‌است و هنوز شمار یوزهای ساکن در ایران مشخص نیست.[۹۵]

 

[ادوارد کلاه به سر]

در واپسین روزهای سال ۱۳۹۱ خورشیدی، نخستین پایش جمعیت یوز آسیایی داده‌های خود را منتشر کرد و مشخص شد که از بیش از ۲۰۰ عکس گرفته شده از یوز در ایران، تنها ۲۰ یوز منحصر شناسایی می‌شدند. چنین چیزی نشان از جمعیتی بسیار کوچک و شکننده دارد که انقراض این زیرگونه از یوز در ایران را بسیار محتمل می‌کند.[۹۶]

از علل اصلی کشته شدن یوزها تصادف با اتومبیل یا شکار توسط انسان است. از جمله در سال‌های اخیر یازده مورد به علت تصادف با خودروهای عبوری و سیزده مورد توسط شکارچیان کشته شده‌اند. احداث معدن و جاده بافق باعث تخریب زیستگاه‌های یوز شده‌است که از درون منطقه حفاظت شده بافق می‌گذرد.[۹۷][۹۸] علت تصادفات زیاد یوزها آن است، که آن‌ها از منطقه‌ای به منطقه دیگر مهاجرت می‌کنند و در سر راه از جاده‌ها می‌گذرند و اگر یک یوز تصادف کند، دیگر یوزها گرد وی جمع می‌شوند. برای جلوگیری از تصادف، برنامه‌ای در دست است تا دور جاده‌ها حصار کشیده شود و زیرگذرهایی برای عبور یوزها احداث گردد. البته یک خطر دیگر دام‌هایی هستند که در مناطق حفاظت شده حضور دارند و سگ‌های گله یوز را تهدید می‌کنند.[۹۹]

 

[ادوارد کلاه به سر]

در سال ۱۳۹۵ گزارش‌ها و تخمین‌های متفاوتی از جمعیت یوزهای موجود در حیات وحش ایران ارائه شده‌است. مرتضی اسلامی دهکردی، مدیر عامل انجمن یوز ایرانی، می‌گوید «تا کنون دو یوز ماده شناخت شده‌اند و اگر با این روند جلو برویم در انتهای دهه ۹۰ یوزهای ایرانی منقرض می‌شوند.» البته راهی برای ارائه آمار دقیق از تعداد یوزها وجود ندارد.[۱۰۰] طبق این گزارش، در سال ۹۲ از ۲۰ قلاده یوز تصویربرداری شده، ۷ مورد آن ماده، معادل ۳۵ درصد جمعیت، ماده بوده‌است. در سال‌های ۹۳ و ۹۴ تنها ۴ یوز ماده در میان ۲۳ یوز تصویربرداری شده، ثبت شده‌است، که دو موردش تلف شده‌است. به گفته وی، از سال ۹۳ به بعد یوز ماده تنها در زیستگاه‌های شمالی، در توران و میاندشت، تصویربرداری شده و در زیستگاه‌های جنوبی، در استان یزد، هیچ یوز ماده‌ای رؤیت نشده‌است. البته یک علت این مشکل آن است که محل نصب دوربین‌ها بر اساس ردی که نرها برجا می‌گذارند تعیین می‌شود و ماده‌ها کمتر در برابر دوربین‌ها ظاهر می‌شوند.[۱۰۱][۱۰۲] از سوی دیگر هومن جوکار، مدیر ملی پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، گزارش می‌دهد که ۵۰ تا ۷۰ قلاده یوز آسیایی در حیات وحش ایران ثبت شده‌است که ده درصد آن در آریز بافق زندگی می‌کند.[۱۰۳] جوکار می‌گوید یوزها در هفت استان کشور شامل سمنان، یزد، کرمان،اصفهان، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و خراسان رضوی زیست می‌کنند که فقط در مناطق حفاظت شده قابل سرشماری و ثبت می‌باشند، اما درمناطق آزاد کشور آمار دقیقی وجود ندارد.[۱۰۴]

 

[ادوارد کلاه به سر]

به گفته‌گری لوئیس، نماینده سازمان ملل متحد در ایران، طی حدود چهارده سال همکاری آن سازمان با کشور ایران در مورد پروژه حمایت از یوزپلنگ ایرانی در دو فاز کمک‌های مالی سازمان ملل برای کمک به پروژه حفظ یوز ایرانی پرداخت شده‌است. به گفته وی، در حال حاضر روند انقراض یوزپلنگ ایرانی متوقف شده و اوضاع بهتری نسبت به گذشته دارد.[۱۰۵]

 

[ادوارد کلاه به سر]

یوز به دلیل سرعت بسیار بالایش درگرفتن طعمه از دیرباز توسط انسان‌ها اهلی و نگهداری می‌شد. کهن‌ترین نشانه‌های اهلی‌سازی این جانور به هزاره سوم پیش از میلاد در میان‌رودان بر می‌گردد. مُهریاز این دوران، یوزی را در کنار انسانی به تصویر می‌کشد در حالی که قلاده‌ای بر گردن و پوشینه‌ای بر سر دارد. در آرامگاه‌ها و نیایشگاه‌های مصری نمونه‌های بی‌نظیری از تصاویر این جانوران دیده می‌شود. با آنکه بهره‌گیری از یوزها در مصر به دودمان سومبازمی‌گردد، بسیاری از نقاشی‌های دودمان‌های هجدهم و نوزدهمآن‌ها را آنگونه به تصویر می‌کشند که گویی از دیدگاه علاقهٔ مردمان بهشان رقیبانی برای سگها در شکار بودند. مردمان مینوسی این جانوران را از مصر به سرزمین کرت وارد می‌کردند.[۱۰۶]

در زمان‌های بسیار آغازین مصر سفلی، خدای مافدت به شکل یوزی بود که مورد پرستش قرار می‌گرفت و نمادی از پادشاهی به‌شمار می‌آمد. در دوره فرعونها نیز یوزهای تربیت‌شده همراهان نزدیک پادشاهان بودند و به صورت نمادین از تاج و تخت دفاع می‌کردند. تعداد بی‌شماری تندیس و تصویر از یوزها در آرامگاه‌های مصری، از جمله آرامگاه توت‌انخ‌آمون، یافت شده‌اند. در دید مصریان باستان، یوز می‌توانست روح شاه درگذشته را به سرعت به جهان پس از مرگ برساند.[۱۰۷]

 

[ادوارد کلاه به سر]

یوزها به سادگی توسط انسان تربیت می‌شوند و به آن درگرفتن شکار کمک می‌کنند. آن‌ها هیچ خطری برای انسان ندارند و تاکنون هیچ نمونه‌ای از حملهٔ این جانوران به انسان گزارش نشده‌است. این جانوران حتی در صورت گرفته شدن توسط انسان‌ها مقاومت اندکی از خود نشان می‌دهند.[۱۰۸] آن‌ها در اسارت اقدام به جفت‌گیری نمی‌کنند. در خاطرات جهانگیر، پسر اکبر بزرگ، امپراتور گورکانیآمده‌است که اکبر تعداد زیادی یوز داشت که هیچ‌کدام از نرها با ماده‌ها نمی‌آمیختند. از میان هزاران یوز اکبر، تنها یک نر با ماده‌ای آمیخت و «این بسیار عجیب بود». اکبر آنچنان مشتاق دیدن آمیختن دو یوز با هم بود که تعدادی از آن‌ها را رها در قصر آزاد گذاشته بود «اما دریغ از رسیدن به آرزویش.»[۱۰۹] دربارهٔ علاقهٔ اکبر به یوزها در تاریخ آمده‌است که او ۳۰۰۰ یوز برای شکار پرورش داده بود. یوزها در حالی که چشم‌بند به چشم داشتند در جلوی شاه به محوطه‌ای پر از آهو برده می‌شدند و پس از بازکردن چشم‌بندشان، به سرعت به سوی طعمه می‌دویده، آن را شکار می‌کردند.[۱۱۰]

علاقهٔ اکبر به یوزها به دلیل سرعت بالایشان درگرفتن شکار در میان دیگر شاهان و فرمانروایان نیز وجود داشت. فرمانروایانی چونچنگیزخان مغول و شارلمانی نیز تعداد زیادی یوز نگه می‌داشتند. آن‌ها جانور را در جلوی تعدادی آهو آزاد می‌کردند و یوز پس از برداشته شدن چشم‌بندش به سرعت اقدام به دنبال کردن آهو و شکارش می‌کرد.[۱۱۱]