آموزشی چیستی نقد تاریخی

[Kosarvalipour]

سنجش و آزمايش، لازمة ترقي و پيشرفت هر علم و فني است. دانشمندان به فراخور رشته خود، اصولي براي نقد برشمرده و بركاربست آنها در نقدهاي علمي تأكيد كرده اند. اما آيا به راستي در باب نقد تاريخي هم چنين است؟ آيا نقد تاريخي، علمي و اطمينان بخش است؟ اينها پرسش هايي است كه ذهن هر پژوهشگر و ناقد تاريخي را به خود مشغول مي كند. بايد اعتراف كرد كه علم تاريخ دچار ضعف مفرط در حوزة نقد تاريخي و ادبيات آن بيمارگون است. هنوز درعرصة نقادي و اصول و موازين نقد و شناخت الگوها و معيارهاي آن در آغاز راهيم. بنابراين، هر پژوهشي در اين باره، خود پرتوي به اين راه پرمخاطره و ناهموار است. اين مقاله، برآن است تا در باب نقد تاريخي پرسش گري كند و درصدد پاسخ به پرسش هاي مذكور برآيد. آنچه در اين مقال در خصوص موازين و اصول نقد گفته مي شود، نه سخن آخر و تام، بلكه دانسته ها و پيشنهادهاي نگارنده است تا شايد بابي گشوده شود و فروغي بر پهنة نقد تاريخي بتابد.

 

[Kosarvalipour]

مقدمه
انسان موجودي پرسشگر و انديشه ورز است و همين ويژگي موجب خلق انبوهي از آثار فكري و فرهنگي در طول تاريخ شده است. آثاري به وسعت و گوناگوني اسطوره ها ، داستان ها ، هنرها، افسانه ها تا آموزه هاي ديني ، اخلاقي ، حقوقي و از ابزار و ادوات زندگي گرفته تا نمادها و معاني آنها جملگي دستاوردهاي پرسشگري و انديشه ورزي بشر براي حل مسائل و مشكلات خود بوده كه همچنان ادامه دارد. بي شك آنچه ماية استمرار جريان خلاقيت و آفرينش فكري ، هنري و فني شده همانا روحية نقادي و انتقاد است؛ روحيه اي كه بي ترديد معطوف به بهبود امور است؛ از اين روست كه هرگز اجازه نمي دهد انسان به وضع موجود رضايت دهد.

نقدي با چنين ويژگي هاي تمدن ساز قطعاً تابعي از منويات شخصي يا سلايق فردي نيست؛ زيرا چنين رويكردي با روح آفرينشگري و بهبود در دست درازی است. لذا منطق حكم مي كند كه نقد حقيقي و سازنده مبتني بر آداب و روشمندي علمي باشد. پس طرح بنيان هاي نقد، نهادينه كردن آنها و در نهايت به كارگيري آنها افقي از توسعة منظم علمي و تمدني بشر، پيش چشمان ما ترسيم مي كند.

 

[Kosarvalipour]

1.تعريف نقد
نقد در لغت يعني «بهين چيزي بر گزيدن»1 و سنجش دراهم تا در آن ـ به قول اهل لغت ـ سره را از ناسره بازشناسند. معني عيب جويي نيز كه از لوازم «به گزيني» است ظاهراً از قديم در اصل كلمة نقد مستتر بوده است و لذا از ديرباز اين كلمه در فارسي وعربي به وجه مجاز در مورد شناخت محاسن و معايب كلام به كار رفته است. چنان كه لفظ2 كه امروزه در ادب اروپايي در جهت همين معني به كار مي رود، در اصل به معناي رأي زدن و داوري كردن است دربارۀ نيك و بد امور و سره و ناسرة آنها مستلزم معرفت درست و دقيق آن امور است . 3

 

[Kosarvalipour]

پس نقد از نوعي طلب، شناخت، ارزيابي و سنجش سرچشمه مي گيرد كه به باروري و زايندگي مي انجامد. معاني ديگري هم در اصطلاح علمي براي نقد شمرده اند؛ از جمله دانش كاربردي شناسايي، تجزيه و تحليل و سنجش و ارزيابي آفريده ها يا آثار كه با تفسير و تحليل هم پوشاني دارد.4 قدر مسلم اينكه نقد علمي يك اثر يا متن به فرآيند ارزيابي علمي و بررسي انتقادي نوشته يا پژوهش اطلاق مي شود كه در آن منتقد مي كوشد در حالتي سلبي و ايجابي عموماً نارسايي ها و كاستي هاي علمي اثر را به صورت روشمند و منطقي بيان كند و راه هاي برون رفت و رفع كاستي ها را نشان دهد.5

 

[Kosarvalipour]

نقد همواره نوعي به چالش كشيدن و تعرض فكري به آرا يا يافته هاي علمي فرد يا گروهي خاص است و از همين رو همواره نيازمند آمادگي و رويارويي است؛ زيرا منتقد با نشر آراي انتقادي خود ديگران را مستقيماً و آشكارا به چالش فكري دعوت مي كند و در عين حال خود نيز پيشاپيش به ميدان چالشي قدم نهاده كه ممكن است مغلوب يا غالب باشد. به اين ترتيب منتقد آگاهانه وارد گودي خطر پذير و همراه با هزينة اجتماعي ـ علمي خاص مي شود.

 

[Kosarvalipour]

اما در كنار اين نوع نقد علمي نقدي پنهان وجود دارد كه از آن با عنوان «نقد سياه» يا «نقد نسيه» ياد مي كنند. در اين نقد، البته اگر بتوان نام نقد بر آن نهاد، منتقد حاضر نيست به ارائه و بيان روشمند و منظم آشكار آرا و نظريات انتقادي خود بپردازد يا پاسخگوي نقد خود باشد و يا هزينۀ اجتماعي ، سياسي ، فرهنگي و علمي آن را بر عهده گيرد. نقد نسيه و سياه همانند كالاي قاچاق است كه به هيچ قاعده اي پايبند نيست و در آن، سره و ناسره به هم مي آميزد.6

 

[Kosarvalipour]

2. انواع نقد
محققان به فراخور زمينۀ مطالعاتي خود و چشم اندازهاي علمي براي نقد شقوق و انواعي برشمرده اند و هريك از روزنه اي علمي يا غيرعلمي به نقد نگريسته اند. با رشد روزافزون و توسعۀ علوم، دامنه نقدها هم گسترده تر شده است؛ لذا احصاي همة آنها شايد كار آساني نباشد. مضاف بر اينكه استدراك نوع نقد در نزد پژوهشگران مختلف، متفاوت است؛ به همين دليل در اينجا به ذكر اهم روش هاي نقد علمي اكتفا مي كنيم:

 

[Kosarvalipour]

1. روش نقد تاريخي: كه خود به دو عنصرِ نقد دروني و بيروني تقسيم مي شود و موضوع و محور مباحث اين نوشتار است كه سطور آتي تحقيق به بررسي و بيان اين روش اختصاص دارد.

 

[Kosarvalipour]

2. نقد اخلاقي: در نقد اخلاقي پيام متن با موازين اخلاقي سنجيده مي شود، تا معلوم گردد اين پيام تا چه حد اخلاقيات را تعميق، غنا و ارتقا مي بخشد و يا به عكس، سبب تزلزل موازين اخلاقي در جامعه مي شود.

 

[Kosarvalipour]

3. نقد اجتماعي: در نقد اجتماعي عمدتاً دو موضوع مورد توجه قرار مي گيرد: يكي اينكه متن مورد نقد تا چه حد متأثر از شرايط اجتماعي بوده و زمينه هاي اجتماعي آن چيست؛ ديگر اينكه كتاب مورد نظر چه پيامدها و تأثيراتي بر جامعه دارد؟7