آموزشی •قواعد شعر•

[HAN]

ج) ناصر خسرو، با ایجاد تحول و انقلاب در مضمون قصیده، آن را در خدمت توجیه و تبیین مبانی اعتقادی آیین اسماعیلیان در آورد.

د) سنایی غالب قصیده را به مضامین دینی و عرفانی و زهدیات و قلندریات تخصیص داد و شیوه‏ی او به وسیله‏ی عطار، شمس مغربی، اوحدی، خواجو، جامی و دیگران دنبال شد.

ه) سعدی و به تبع او سیف فرغانی قصیده را بیشتر در استخدام طرح مسائل اخلاقی و اجتماعی درآوردند.

 

[HAN]

و) از دوران مشروطیت به این سو، قصیده بیشتر در خدمت مسائل سیاسی، اجتماعی، میهنی و ملی و ستایش آزادی قرار گرفته و در تهییج عواطف و احساسات و تنویر افکار جامعه‏ی کتاب‏خوان نقش بسزایی داشته است.

شاخصترین قصاید از این نوع را می توان در دیوان ملک ‏الشعرا بهار سراغ گرفت.

 

[HAN]

قوانین و اصطلاحات

قصیده دارای اصطلاحاتی خاص خود است.
بیت اول آن مطلع نامیده می‌شود. به چند بیت ابتدایی قصیده تشبیب، نسیب و یا تغزل گفته می‌شود که همان نقش مقدمه را ایفا می‌کند.
تخلص به حلقه واسطه میان تغزل و مدح یا تنه اصلی شعر گفته می‌شود. ابیات پایانی قصیده نیز معمولا به ثنا و دعا اختصاص دارند. به لحاظ طولانی بودن قصیده و یکسان بودن قوافی، گاه شاعر مجبور به تجدید مطلع می‌شود.
یعنی مصرع اول بیتی در اواسط قصیده با مصرع های زوج هم قافیه می‌گردد. پس از آن شاعر اجازه دارد که قوافی تکراری با بخش قبلی را در شعر خود استفاده نماید. خاقانی شروانی و سعدی شیرازی در قصاید خود از روش تجدید مطلع سود برده اند.

 

[HAN]

شكل آرایش قافیه

---------* -----------*

---------- -----------*

 

[HAN]

- غزل​

از جهت شكل قرار گرفتن قافیه درست مانند قصیده است با این تفاوت كه تعداد ابیات غزل حداقل 5 بیت و حداكثر تا 17 – 12 است.

درون مایه و محتوای غزل، عاشقانه، عارفانه و یا آمیزه‌ای از هر دو و یا مضمون اجتماعی است. غزل از قرن ششم پدید آمده و تا امروز از قالب های رایج شعر فارسی است.

غزلسرایان معروف، سعدی، مولوی، حافظ و از غزلسرایان معاصر، شهریار و رهی معیری و... می باشند.

 

[HAN]

زاهد خلوت‌نشین، دوش به می‌خانه شد
از سر پیمان گذشت، با سر پیمانه شد

صوفی مجلس که دی، جام و قدح می‌شکست
باز به یک جرعه می، عاقل و فرزانه شد

شاهد عهد شباب، آمده بودش به خواب
باز به پیرانه‌سر، عاشق و دیوانه شد

مغ‌بچه‌ای می‌گذشت، راه‌زن دین و دل
درپی آن آشنا، ازهمه بیگانه شد

گریۀ شام و سحر، شکر که ضایع نگشت
قطرۀ باران ما، گوهر یک‌دانه شد
منزل حافظ کنون، بارگه پادشاست
دل بر دل‌دار رفت، جان بر جانانه شد

 

[HAN]

آرایش قافیه در غزل

---------* -----------*
--------- -----------*


نخستین بیت قصیده و غزل را " بیت مطلع " و بیت آخر را " بیت مقطع " گویند كه معمولا" شاعر تخلص خود را در بیت آخر ذكر می كند.


عشقت رسد به فریاد *** گر خود به سان حافظ
قرآن ز بر بخوانی *** در چارده روایت

 

[HAN]

- قطعه​

شعری است حداقل دو بیت كه فقط مصراع های زوج هم قافیه اند. قطعه دارای وحدت موضوعی است و موضوع آن معمولاً مطالب اخلاقی، اجتماعی، تعلیمی، مدح و هجو است.
قطعه در تمام دوره ها در شعر فارسی رواج داشته است. انوری در قرن 6 ، سعدی در گلستان، پروین اعتصامی (معاصر) از قطعه سرایان معروفند.

 

[HAN]

آرایش قافیه در قطعه

--------- -----------*

--------- -----------*

خلید خار درشتی به پای طفلی خرد
به هم برآمد و از پویه بازماند و گریست
بگفت مادرش این رنج اولین قدم است
ز خار حادثه تیه وجود خالی نیست
***

 

[HAN]

- مثنوی​

شعری است كه هر بیت آن قافیة مستقل دارد.

این قالب خاص ایرانیان است و از آغاز شعر فارسی تا امروز مورد توجه شاعران بوده است. درون مایه و محتوای آن حماسی، اخلاقی، عاشقانه، عارفانه و تاریخی است.

نمونه مثنوی حماسی مثل شاهنامه، عاشقانه: لیلی و مجنون، عارفانه: مثنوی معنوی اخلاقی: بوستان سعدی است.


شكل آرایش مثنوی

---------* -----------*