آموزشی •قواعد شعر•

[HAN]

- رباعی

چهار مصراع است كه مصراع سوم آن معمولاً قافیه ندارد. درون مایه‌ای عارفانه، عاشقانه یا فلسفی دارد.

مناسب ترین قالب برای لحظه های كوتاه شاعرانه است و در همة دوره ها رواج داشته است. رباعی یگ قالب خاص ایرانی است و خیام، عطار، مولوی و بابا افضل سرایندگان نامدار رباعی اند.


وقت است كه در بر آشنایی بزنیم
تا بر گل و سبزه تكیه جایی بزنیم
زان پیش كه دست و پا فروبندد مرگ
آخر كم از آن كه دست و پایی بزنیم
***

 

[HAN]

- دوبیتی​

دو بیت است كه گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد.

این قالب صورت كامل شده شعر هجایی در عصر ساسانی است. درون مایة عاشقانه و عارفانه دارد و رایج ترین قالب در میان روستائیان است. باباطاهرعریان از معروف ترین شاعران دوبیتی‌گو به شمار می آید. دوبیتی وزنی خاص دارد و از این نظر با رباعی متفاوت است.

به صحرا بنگرم، صحرا تَه وینم
به دریا بنگرم دریا تَه وینم
به هر جا بنگرم كوه و در و دشت
نشان از قامت رعنا ته وینم
***

 

[HAN]

- ترجیع بند​

غزل هایی است هم وزن با قافیه های متفاوت که بیت یکسان مُصرَّعی آنها را به هم میپیوندند. به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری میان آنها «ترجیع» یا «برگردان» میگویند.

قالب ترجیع بند ویژهی شعر فارسی است. درون مایه های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.

 

[HAN]

شکل ترجیع بند

------------× ------------×

------------ ------------×


------------ ------------×

------------#

------------#

------------+ ------------+

------------ ------------+

------------ ------------+

------------#

------------#

 

[HAN]

- مستزاد​

شعری است که به آخر هر مصراع آن واژه یا واژه هایی افزوده شود. افزوده های معنی مصراع پیشین و یا پسین خود را کامل می کنند.


هرکه گدای در مُشکوی توست پادشاست

شه که به همسایگی کوی توست چون گداست
***

 

[HAN]

- مُسَمَّط​

شعری است که از رشته های گوناگون پدید می‌آید.

قافیه‌ی رشته ها متفاوت است و در هر رشته همه‌ی مصراع ها به جز مصراع آخر هم قافیه‌اند. به هر بخش رشته میگویند و به مصراع آخر هر رشته، بند گویند. در ضمن تمام بندها با هم هم قافیه میباشند.

 

[HAN]

شکل مُسَمَّط

------------+ ------------+

------------+ ------------+ رشته

------------+ ------------# بند

------------× ------------×

------------× ------------× رشته

------------× ------------# بند

 

[HAN]

- تصنیف​

بوی جوی مولیان آید همی ------ یاد یار مهربان آید همی

این شعر منسوب به رودکی را که همراه با چنگ خوانده میشده شاید بتوان تصنیف دانست و از آن به بعد نیز عده‌ای از شاعران اشعار خویش را همراه با عود و چنگ می خوانده اند.

در قرن ششم و هفتم تصنیف سرائی معمول بوده چنانکه دولتشاه سمرقندی نوشته است عبدالقادر عودی برای ابن حسام هروی (متوفی به سال 737- هـ . ق) تصنیفی سرود.

 

[HAN]

در روزگار صفویه نیز سرودن تصنیف معمول و متداول بوده است از جمله تصنیف سازان می توان به شاهمراد خوانساری اشاره کرد که تصنیف های متعددی را سرود.

در عهد زندیه تصنیف های زیادی درباره رشادت لطفعلی خان زند سروده شد.

در زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز ترانه های زیادی دهان به دهان برگشت که می‌توان به تصنیف هائی که درباره ظل السلطان در دوران حکومتش در اصفهان و یا تصنیف درباره‌ی ماشین دودی شهر ری اشاره شد اما مشهورترین تصنیف ساز دوره قاجاریه میرزا علی اکبر خان شیدا بود که همراه با تصنیف، سه تار می زد.

عارف قزوینی تصنیف ساز و شاعر معروف اولین کسی بود که تصنیف را برای مقاصد سیاسی و میهنی سرود

ملک الشعرای بهار و رهی معیری نیز از تصنیف سازان معروف بودند.