آموزشی آموزش جامع ارایه های ادبی با ذکر مثال

[Nella]

استعاره

یک آرایهٔ ادبی است که در آن به‌جای بیان مستقیم شباهت بین دو چیز، یکی به‌جای دیگری آورده می‌شود، بدون آن که ادات تشبیه (مانند "مثل" یا "همچون") در جمله ظاهر شود. به عبارت دیگر، استعاره نوعی تشبیه فشرده است که در آن مشبه یا مشبه‌به حذف می‌شود و خواننده باید مفهوم رابطه را برداشت کند.

 

[Nella]

استعاره از واژهٔ عاریه آمده‌است به معنی عاریه گرفتن ویژگی از کسی یا چیزی برای دیگری

استعاره خود دو نوع دارد استعاره مکنیه استعاره مصرح

استعاره مکنیه

این نوع استعاره به نوعی از تشبیه گفته می‌شود که در آن مشبه به حذف شده باشد.

استعاره مصرح

این نوع استعاره به نوعی از تشبیه گویند که در آن مشبه محذوف باشد.

 

[Nella]

اضافه استعاری

در تشبیه، هم مشبه وجود دارد و هم مشبه به ولی اگر یکی از این‌ها غایب باشد! و به جایش لوازم یا ویژگی‌اش را ببینیم که به‌صورت اضافی آمده‌است، اضافه استعاری می‌نامیم. هم چنین در اضافه استعاری «مضاف» در معنی حقیقی خود به‌کار نمی‌رود و ما «مضاف‌الیه» را به چیزی تشبیه می‌کنیم که دارای جزء یا اندامی است ولی چنین جزء و اندام که «مضاف» است برای «مضاف‌الیه» یک واقعیت نیست بلکه یک تصور و فرض است. مثال:دامن شب-رقص مرگ-دل شب

بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان داردبهار عارضش خطی به خون ارغوان دارد
(بت استعاره از یار، گل استعاره از صورت و سنبل استعاره از زلف ریخته بر صورت است)

عالَم از شور و شر عشق خبر هیچ نداشتفتنه انگیز جهان نرگس جادوی تو بود
(نرگس استعاره از چشم است)

نرگسش عربده جوی و لبش افسوس کناننیمه شب دوش به بالین من آمد بنشست
(نرگس استعاره از چشم است)

در این بازار اگر سودی است با درویش خرسند استخدایا، منعم گردان به درویشی و خرسندی
(بازار استعاره از دنیاست)

مرا در خانه سروی هست کاندر سایه قدّشفراغ از سرو بستانی و شمشاد چمن دارم
(سرو استعاره از یار بلند قد است)

 

[Nella]

ارایه تلمیح

هر گاه با شنیدن بیت یا عبارتی به یاد داستان و افسانه، رویدادی تاریخی و مذهبی یا آیه و حدیثی یا… بیفتیم، بدون آنکه آن موضوع مستقیماً تعریف شده باشد، آن بیت یا عبارت دارای آرایه تلمیح است.

پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروختمن چرا ملک جهان را به جویی نفروشم
(اشاره به داستان آدم و رانده شدن او از بهشت به خاطر خوردن میوه ممنوعه (سیب) در بهشت)

الا ای یوسف مصری که کردت سلطنت مغرورپدر را بازپرس آخر کجا شد مهر فرزندی
(اشاره به داستان یوسف و یعقوب است)

لمعات وجهک اشرقت و شعاع طلعتک اعتلیز چه رو الست بربکم نزنی بزن که بلی بلی
(اشاره به داستان خلقت و «بلی» گفتن خلائق بعد از «الست بربکم» گفتن خداوند)

گفتم ای بخت بخفتیدی و خورشید دمیدگفت با این همه از سابقه نومید مشو
(«سابقه» به معنی سبقت‌گیرنده یا پیشی‌گیرنده بر طبق آیه قرآنی «أن الله سبقت رحمته غضبه» (براستی رحمت خداوند بر غضبش پیشی گرفته‌است) اشاره به رحمت خداوند دارد. البته معنی دیگر سابقه گذشته انسان است. شعر را می‌تواند با هر دو معنی تفسیر کرد که نشان از صنعت ایهام در این شعر دارد)

 

[Nella]

تضمین

در ادبیات به معنای آوردن بخشی از یک شعر یا جمله مشهور از شاعر یا نویسنده دیگری در متن یا شعر جدید است، به گونه‌ای که اثر اصلی در کلام جدید گنجانده شود و به زیبایی و غنای متن افزوده شود. تضمین معمولاً با اشاره یا بدون اشاره به نام نویسنده اصلی انجام می‌شود.

ویژگی‌های تضمین:
1. استفاده از متن دیگران: معمولاً بخشی از شعر یا نوشته‌ای مشهور در متن اصلی جای می‌گیرد.
2. هماهنگی با متن جدید:بخش تضمین‌شده باید با محتوای کلی شعر یا نوشته جدید همخوانی داشته باشد.
3. ارجاع به اثر اصلی: تضمین می‌تواند به صورت مستقیم (با ذکر نام شاعر یا نویسنده) یا غیرمستقیم باشد.

مثال:
شاعری در شعر خود بخشی از شعر حافظ را تضمین می‌کند:
- *اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را،
به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را.*
سپس شاعری دیگر از این بیت حافظ استفاده می‌کند و در شعر جدید خود می‌آورد:
- ببخشد گر کسی دل را به یاری،
به حافظ اقتدا کردم در این کار.

کاربرد تضمین:
- احترام به اثر پیشینیان: تضمین نشان‌دهنده ارج نهادن به شاعران و نویسندگان گذشته است.
- ایجاد ارتباط فرهنگی:این آرایه پیوندی میان آثار قدیم و جدید برقرار می‌کند.
- افزایش زیبایی و تأثیرگذاری متن: استفاده از متنی آشنا می‌تواند زیبایی و جذابیت نوشته یا شعر را افزایش دهد.

 

[Nella]

مجاز

یکی از آرایه‌های ادبی است که در آن یک کلمه یا عبارت در معنایی غیرحقیقی و غیرمستقیم به‌کار می‌رود، اما این معنا به دلیل وجود یک رابطه منطقی با معنای اصلی، قابل فهم است. به عبارت دیگر، در مجاز، یک واژه از معنای اولیه خود فراتر رفته و در معنای جدیدی استفاده می‌شود که با آن رابطه‌ای دارد.

---

ویژگی‌های مجاز:
1. معنای غیرمستقیم: کلمه در معنای غیرحقیقی به کار می‌رود.
2. وجود رابطه منطقی:میان معنای اصلی و معنای مجازی رابطه‌ای وجود دارد که این رابطه، مفهوم کلمه را برای مخاطب قابل درک می‌کند.

رابطه‌های رایج در مجاز:
1. جزء و کل: بخشی از چیزی به جای کل آن استفاده می‌شود.
- مثال:
دست‌های زیادی برای کمک بلند شدند. (دست به‌جای انسان‌ها)

2. کل و جزء: کل یک چیز به جای بخشی از آن ذکر می‌شود.
- مثال:
ایران در جام جهانی پیروز شد.(ایران به‌جای تیم ملی فوتبال ایران)

3. سبب و مسبب: علت یا دلیل به‌جای نتیجه آن به کار می‌رود.
- مثال:
آتش زدن جنگل باعث نابودی شد. (آتش زدن به‌جای خشم یا بی‌ملاحظگی)

4. ظرف و مظروف: ظرف به‌جای محتوای آن استفاده می‌شود.
- مثال: لیوان را نوشید.
(لیوان به‌جای محتوای آن)

5. محل و ساکن: مکان به‌جای فرد یا افرادی که در آنجا حضور دارند.
- مثال: مدرسه جشن گرفت. (مدرسه به‌جای دانش‌آموزان و معلمان)


مثال‌های دیگر:
1. قلم در خدمت دانش است.
- (قلم به‌جای نوشتن یا دانش)

2. لب به سخن گشود.
- (لب به‌جای گفتار)

کاربرد مجاز در ادبیات:
- ایجاد زیبایی و تنوع در کلام.
- بیان هنری و غیرمستقیم مفاهیم.
- افزایش عمق و ظرافت معنایی در نوشته‌ها.

 

[Nella]

واج‌آرایی (نغمه حروف)

تکرار یک واج (صامت یا مصوت) در شعر یا نثر که طنین آن گوش‌نواز است و آوای شعر را دل‌نشین‌تر می‌کند، واج‌آرایی می‌گویند. اگر این واج با حال‌وهوای شعر هماهنگ باشد، زیبایی آن دوچندان می‌شود. برای مثال، تکرار حروف «خ» و «ز» در بیت از منوچهری دامغانی که تداعی‌کننده صدای ریزش و خرش‌خرش برگ‌ها در فصل پاییز است، واقعا زیباست:

«خیزید و خز آرید که هنگام خزان است / باد خنک از جانب خوارزم وزان است»

 

[Nella]

آرایه سجع (تسجیع)

هرگاه واژه‌های پایانی دو قرینه کلام در حرف یا حروف پایانی مشترک باشند و/یا هم‌‌وزن باشند، آرایه سجع شکل می‌گیرد و آن دو جمله، مسَجَّع خوانده می‌شوند. برای مثال، عبارت زیر را می‌توان به دو جمله قرینه تقسیم کرد که واژه‌های پایانی آن در واج‌های پایانی یکسانی دارند:

«توانگری به هنر است نه به مال / بزرگی به عقل است نه به سال»

 

[Nella]

آرایه ترصیع

وقتی اجزای دو بخش از یک بیت یا دو جمله قرینه، نظیر به نظیر (یک به یک)، هم در وزن و هم در حرف یا حروف آخر مشترک باشند، آرایه ترصیع پدید می‌آید. به عنوان مثال، در بیت زیر تمام کلمات دو به دو دارای وزن و حروف آخر مشترک‌اند:

««زبانی ده که اسرار تو گوید / روانی ده که دیدار تو جوید»
اگر واژه‌های بیت بالا را دو به دو زیر هم بنویسیم، همه آن‌ها هم‌وزن و در حرف آخر مشترک‌اند.

 

[Nella]

آرایه موازنه

آرایه موازنه شبیه آرایه ترصیع است با این تفاوت که فقط کافی‌ست همه کلمات دو مصراع یا دو جمله قرینه، هم‌وزن یکدیگر باشند و نیازی نیست که حتما در حرف یا حروف پایانی نیز یکسانی داشته باشند. به بیت زیر نگاه کنید:

«این لطایف کز لب لعل تو من گفتم که گفت / وین تطاول کز سر زلف تو من دیدم که دید»
همه کلمات دو به دو هم‌وزن‌اند: «این // وین» – «لطایف // تطاول» – «کز // کز» – «لب // سر» – «لعل // زلف» – «تو // تو» – «من // من» – «گفتم // دیدم» – «که // که» و «گفت // دید».