آموزشی آموزش جامع ارایه های ادبی با ذکر مثال

[Nella]

آرایه جناس

جناس بر دو نوع است:

۱ـ جناس تام (همسان): هرگاه واژه‌ای دوبار در یک بیت یا عبارت بیاید و هر بار معنایی متفاوت داشته باشد، جناس همسان شکل می‌گیرد.
در بیت زیر، نهاد یک‌بار در معنای «سرشت و فطرت» و بار دیگر در معنای «نهادن (قراردادن)» آمده است:

«عشق شوری در نهاد ما نهاد / جان ما در بوته سودا نهاد»

۲ـ جناس ناقص: هرگاه دو واژه در یک بیت یا عبارت تنها اختلاف آوایی اندکی با یکدیگر داشته باشند، جناس ناقص ناهمسان پدید می‌آید.
در بیت زیر، میان «قیام – قامت»، «مُلک – مَلِک» و «امام – امامت»، جناس ناقص برقرار است:

«قیام قامت موزون او قیامت اوست / امام مُلک و مَلِک بنده امامت اوست».

 

[Nella]

آرایه تکرار

آرایه تکرار زمانی ایجاد می‌شود که یک واژه در معنایی یکسان، دوبار یا بیشتر در کلام ذکر شود. برای مثال، واژه خیال در بیت زیر از سعدی سه بار و هر سه بار در معنایی یکسان آمده است:

«خیال روی کسی در سر است هر ک.س را / مرا خیال کسی کز خیال بیرون است»

 

[Nella]

آرایه ملمع

وقتی شاعر یک مصراع یا بیت از شعر را فارسی و دیگری را به عربی یا زبان دیگری بسراید، آرایه ملمع پدید می‌آید و به آن شعر، ملمع می‌گویند. به بیت زیر از ملمع معروف حافظ شیرازی نگاه کنید:

«از خون دل نوشتم، نزدیک دوست نامه / «اِنّی رَأیتُ دَهراً، مِن هَجْرِکَ القیامه»

 

[Nella]

آرایه قلب

وقتی در بیت یا عبارتی از کلمات یکسان اما مقلوب (جابه‌جا) استفاده شود، آرایه قلب شکل می‌گیرد. به عنوان مثال، حروف واژه‌های «گنج» و «جنگ» در بیت زیر از استاد سخن کاملا برعکس یکدیگرند و آرایه قلب کامل را پدید آورده‌اند:

«جنگ از طرف دوست دل‌آزار نباشد / تا رنج تحمل نکنی گنج نبینی».

 

[Nella]

آرایه مراعات نظیر (تناسب)

وقتی دو یا چند واژه که در دنیای خارج با یکدیگر ارتباط معنایی دارند در یک بیت یا عبارت بیایند، آرایه مراعات نظیر خلق می‌شود. برای مثال، در بیت زیر واژه‌های «مزرع»، «داس»، «کِشته» و «درو» از یک‌سو و واژه‌های «فلک» و «مَه» از سوی دیگر با یکدیگر ارتباط معنایی دارند:

«مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو / یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو».

 

[Nella]

آرایه تضاد (طباق)

هر گاه دو واژه که معنای متضاد یکدیگر دارند، در بیت یا عبارتی بیایند، آرایه تضاد شکل می‌گیرد. واژه‌های «پخته» و «خام» در بیت زیر از مولانا، با یکدیگر تضاد دارند:

«در نیابد حال پخته هیچ خام / پس سخن کوتاه باید والسلام».

 

[Nella]

آرایه متناقض‌ نما یا تناقض (پارادوکس)

هرگاه بین دو واژه متناقض به‌گونه‌ای معنادار ارتباط برقرار کنیم، آرایه متناقض‌نما خلق می‌شود. نویسنده در این گونه عبارت‌ها از تناقض ظاهری بین واژه‌ها می‌گذرد و رابطه عمیق بین آن‌ها را نشان می‌دهد. به‌ عنوان مثال، نظامی در بیت زیر به این نکته ظریف اشاره می‌کند که امید از پس ناامیدی سر می‌زند:

«در ناامیدی بسی امید است / پایان شب سیه سفید است».

 

[Nella]

آرایه عکس

شاعر یا نویسنده در آرایه عکس با جابه‌جایی کلمات، معانی جدید خلق می‌کند و خواننده را نسبت به موضوع خاصی هشیار می‌سازد. برای مثال، ضرب‌المثل زیر با معکوس‌کردن جای کلمات، ما را نسبت به تغییر شرایط و جایگاه آدم‌ها در گذر زمان آگاه می‌کند:

«گهی پشت به زین و گهی زین به پشت»

 

[Nella]

آرایه لف و نشر

هرگاه شاعر یا نویسنده دو یا چند واژه را بدون هیچ توضیحی پشت سر هم بیاورد (لف‌ها) و سپس توضیحات مربوط به تک‌تک آن‌ها را بیان کند (نشرها)، آرایه لف و نشر داریم. هر چه بگوییم از زیبایی کلام کاسته می‌شود! خودتان دو بیت بی‌نظیر زیر از حکیم فردوسی را بخوانید و لف‌ها و نشرها آن را پیدا کنید:

«به روز نبرد آن یل ارجمند / به شمشیر و خنجر به گرز و کمند
برید و درید و شکست و ببست / یلان را سر و سی*ن*ه و پا و دست»
فقط محض احتیاط و یادآوری می‌گوییم که در بیت‌های بالا دوبار از آرایه لف و نشر استفاده شده است که واقعا ستودنی‌ست: «مصراع دوم از بیت اول با مصراع اول از بیت دوم» و «مصراع اول و دوم بیت دوم» با یکدیگر لف و نشر دارند.

 

[Nella]

آرایه اغراق (مبالغه)

وقتی شاعر یا نویسنده صفتی یا حالتی را در فرد یا پدیده‌ای چنان برجسته نماید که در واقعیت چنین چیزی در آن حد و اندازه محال باشد، آرایه اغراق (مبالغه) به وجود می‌آید. دقت داشته باشید که اغراق در صورتی آرایه است که باعث زیبایی کلام شود و حالت شعارگونه و نمایشی به خود نگیرد. حکیم فردوسی در شاهنامه زیاد از این آرایه بهره برده است:

«بیاراست رستم یکی رزمگاه / که از گرد اسبان هوا شد سیاه»