تاریخ آیرون ساید تا رضاخان

[حنا نویس]

آیرونساید در سال ۱۸۸۰ م به دنیا آمده بود و رتبه شوالیه‌گری خود را در سن نسبتا پایین سی و نه سالگی گرفته، و در این موقع درجه سرلشگری را دارا شد. در ارتش محافظه‌کاری همچون ارتش انگلیس کمتر به افسری به این سن درجه سرلشگری داده می‌شد، این همه پیشرفت نتیجه هوش و تصمیم‌گیری قاطع و حرکت سریع وی در کارهای مهم بود. او در پایان جنگ جهانی اول به علت عدم نیاز دولت به پرسنل نظامی‌ از کادر فعال خارج شد؛ اما پس از مدتی دوباره به کار خوانده شد.

 

[حنا نویس]

نخستین ماموریت مهم او نظارت بر عقب‌نشینی نیروهای بریتانیا از آرخانگلسک در اکتبر ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۹ بود. بعد از آن به ترکیه رفته و فرماندهی نیروهای انگلیسی را در آنجا به عهده گرفت. آیرونساید از ازمیر مامور فرماندهی نیروی شمال ایران شد. پس از فرماندهی سپاه شمال ایران به ریاست دانشکده افسری انگلیس در سال‌های ۱۹۲۲ـ ۱۹۲۶ منصوب شد. آیرونساید تا درجه ارتشبدی ارتقا یافت و در ۱۹۴۰ رییس کل ستاد ارتش بریتانیا شد. آیرونساید خاطرات خود را در دوران خدمت در دفتر یادداشت روزانه‌اش می‌نوشت که بعدا پسرش آن را انتشار داد.

 

[حنا نویس]

نیروهای انگلیسی مقیم در مناطق شمالی ایران تا اول اکتبر ۱۹۲۰ تحت فرمان "ژنرال چمپین" بود و در این تاریخ انگلیس‌ها فرمانده مزبور را عوض کردند و ژنرال "ادموند آیرونساید" را به جای وی به ایران فرستادند. ویلسون او را چنین توصیف می‌کند: "بدون شک یکی از افسران جوان درخشان ارتش یا شاید درخشان‌ترین افسر ارتش فردی باهوش، زبان‌دانی خارق‌العاده با قدرت بدنی عالی و شجاعت و ابتکاری بی‌همتا".

 

[حنا نویس]

با وجود این موقعیت شغلی، آیرونساید از زمان پایان جنگ جهانی اول رو به افول نهاده بود که بازتاب شکاف روزافزان بین اهداف سیاسی بریتانیا و منابع نظامی‌اش بود. او فرماندهی قوا در روسیه، (اکتبر ۱۹۱۸) و در ترکیه، (اوت ۱۹۲۰)، را به عهده داشت.

 

[حنا نویس]

انتخاب آیرونساید نشان دهنده اهداف وزارت جنگ بریتانیا در ایران بود، پس از فرماندهی تخلیه شمال روسیه تحت شرایط خطرناک، آیرونساید به عنوان فرماندهی متبحر در عقب‌نشینی‌های خطرناک معروف می‌شد، او می‌بایست تا زمان تصمیم‌گیری کابینه به فراخوان نیرو از ایران، مواظب اوضاع باشد و از درگیرکردن نیروهایش در این کشور احتراز کند، در این بین می‌بایست، نفوذ شخصی خود را بر استارولسکی و دیگر نیروهای ایرانی تحکیم کند؛ به طوری که تمام قوای آن‌ها را به نحو احسن به کار گرفت تا خواست‌های مقامات سیاسی را در تهران برآورده کند. در واقع او می‌خواست تمام تلاش خود را بکند تا نیروهای نظامی‌ محلی را به جای نیروی شمال ایران به صورت دست سفارت درآورد.

 

[حنا نویس]

قوای مسلح انگلیسی که ظاهرا برای حفظ استقلال کشور و دفع خطر بالشویسم در ایران مانده بودند، به هنگام پیاده شدن نیروهای ارتش سرخ در انزلی، به طرزی عجیب و خفت‌بار از جلوی مهاجمان، فرار یا عقب‌نشینی کردند و رشت و بندر انزلی را بدون هیچ گونه مقاومت به دست بالشویک‌ها سپردند. در نتیجه این عقب‌نشینی روحیه سربازان به شدت لطمه دید. به طوری که اولیای وزارت جنگ بریتانیا جدا نگران این وضعیت شده که با این لطمه بزرگ روانی دیگر هرگز نتوانند از عهده مقابله با سربازان بالشویک برآیند و جلوی پیشروی آن‌ها را به سوی تهران و جنوب کشور بگیرند.

 

[حنا نویس]

وظیفه عمده فرمانده جدید؛ یعنی ژنرال آیرونساید که به ایران اعزام شده بود، در درجه اول این بود که روحیه افسرده سربازان انگلیسی را تقویت کند و نگذارد که بالشویک‌های گیلان از منجیل پیشتر بیایند. ماموریت بعدی وی این بود که پس از سد کردن راه نیروی قوای سرخ به تهران، مقدمات تخلیه خاک ایران را از نیروهای نظامی‌ بریتانیا فراهم سازد. آیرونساید در موقع ورود به ایران خود را مردی دید که می‌تواند اقبال رو به افول انگلیس را احیا کند.

 

[حنا نویس]

او می‌خواست در اسرع وقت دست به کار انجام ماموریتش شود، زیرا تشکیل یک ارتش تحت کنترل انگلیس بدون تهدیدی از جانب نیروی شمال ایران در شروع، کار ناممکنی بود و "استارولسکی" فرمانده روسی از آن بیدها نبود که با این بادها بلرزد. او با حمایت ضمنی شاه از ابتدا با طرح نظامی‌ انگلیس مخالفت ورزیده بود و به شدت با ادغام قزاق‌هایش در یک قشون متحدالشکل به فرماندهی بریتانیا مخالفت کرده بود.

 

[حنا نویس]

آیرونساید خود می‌گوید: "عزل او مستلزم قاطعیت بسیار و فشار زیاد از جانب وزیر مختار است، مطمئنا ما هنوز سر کیسه را در دست داریم و می‌توانیم روی این موضوع پافشاری کنیم.
او در خاطرات خود آورده است که استارولسکی سوء استفاده می‌کرده و با سندسازی مبالغ عمده، برداشت نموده است.

 

[حنا نویس]

همان طور که گفته شد،‌ اندکی پس از ورود آیرنساید به ایران فاجعه شکست قزاق‌ها در مازندران اتفاق افتاد، اگر چه دولت مشیرالدوله در دفع نیروهای یاغی موفق بود؛ اما کمک ارتش سرخ به نیروهای یاغی باعث شد، کمونیست‌ها با کمک شوروی، رشت را متصرف و حملات زیادی را از سر بگیرند، قزاق‌ها از جبهه رشت عقب‌نشینی کردند و در محلی به نام "آق‌بابا" متوقف شدند.