جامعه ایرانی آیین ازدواج در شاهنامه

[دلبر که جان فرسود از او]

ز شمشیر هندی به زرین نیام
ز خفتان و از خود و برگستوان ... ز گوپال وز خنجر هندوان
چه مایه بریده چه از نابرید ... کسی که در جهان بیشتر زآن ندید»
(ج7، ص 11)
این رسم هنوز هم در میان شاهسونها جاری است و جهیزیه عروس، همراه وی به خانه داماد فرستاده می شود، نه قبل از او.(18)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

‌5- بردن عروس در مهد زرین

از دیگر آیینهای عروسی در شاهنامه، بردن عروس به خانه داماد در مهد زرین است. این مهد زرین که گاه برای همراهان عروس نیز آماده می شود، بیشتر با تزیینهای ویژه همراه است؛ چنان که مهد زرین مریم، دختر قیصر روم و به هنگام ازدواج با خسرو پرویز به گوهرهای شاهوار آراسته است:
«عماری بیاراست زرین چهار ... جلیلش پر از گوهر شاهوار»
(ج9، ص 99)
حتی در ازدواجهای بهرام گور با دخترانی از میان مردم عادی جامعه نیز، این مهد زرین دیده می شود (19) و البته منظور از زرین بودن مهد، تزیین آن با دیباهای زردرنگ بوده است.
نمونه های زیر، این موضوع را تأیید می کند:
«بیاراست کاووس خورشید فر ... به دیبای رومی رومی یکی مهد زر»

 

[دلبر که جان فرسود از او]

«ز دیبا بیاراست مهدی به زر ... به مهد اندرون نابسوده گهر»
(ج8، ص 182)
این رستم که یادآور تزیین اتومبیل مخصوص عروس و داماد در حال حاضر است در میان عشایر (20) به صورت تزیین اسب یا استر حامل عروس، هم چنان باقی است.
6-بدرقه کردن عروس

به هنگام عزیمت عروس به خانه داماد که با کاروانی از هدیه ها و غلام و کنیز همراهی می شود، پدر و عده ای از بزرگان و سپاهیان تا مسافتی از راه، عروس را بدرقه می کنند و سپس باز می گردند. خاقان چین به هنگام فرستادن دخترش به نزد انوشیروان، او را تا لب جیحون همراهی می کند:

 

[دلبر که جان فرسود از او]

6-بدرقه کردن عروس

به هنگام عزیمت عروس به خانه داماد که با کاروانی از هدیه ها و غلام و کنیز همراهی می شود، پدر و عده ای از بزرگان و سپاهیان تا مسافتی از راه، عروس را بدرقه می کنند و سپس باز می گردند. خاقان چین به هنگام فرستادن دخترش به نزد انوشیروان، او را تا لب جیحون همراهی می کند:
«همی بود تا روز بگذاشتند ... ز خشکی برآن روی برداشتند
همی رفت با دختر و خواسته ... سواران و پیلان آراسته
چنین تا لب رود جیحون کشید ... به مژگان همی از دلش خون کشید
ز جیحون دلی پر زخون بازگشت ... ز فرزند با درد انباز گشت»
(ج8، صص 184-183)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

قیصر روم نیز دخترش مریم را تا دو منزل بدرقه می کند.(21)
در این میان رودابه استثنا است؛ زیرا پس از ازدواج با زال، نه تا بخشی از راه که تا خود زابل از سوی پدر و سپاهیان اش بدرقه می شود و پدر پس از سه روز شادخواری در زابل به شهر خود باز می گردد. مهمتر این که، افزون بر پدر، مادرش سیندخت نیز با او همراه است و همان جا نزد او می ماند.(22)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

7- استقبال از عروس

بزرگان دربار و خانواده داماد، خود را برای استقبال از عروس آماده می کنند و شهر را آذین می بندند. «آذین» یا «آیین»، گنبد (خیمه) های کوچکی بوده که بر روی پشت بامها و مکانهای بلند، نصب می شده و به هنگام عبور کاروان عروس یا هر استقبال شونده دیگری از داخل این خیمه ها بر سر گذریان، زر، گل، مشک، زعفران و مانند آنها می ریخته اند.(23)
به این ترتیب، عروس در حالی که بوی خوش همه جا را پر کرده است. نوای موسیقی در همه جا به گوش می رسد و مواد خوشبو و گرانبها بر او و همراهان اش نثار می گردد، وارد شهر می شود:
«ز آیین که بستند بر شهر و دشت ... به راهی که لشکر همی برگذشت

 

[دلبر که جان فرسود از او]

«ز آیین که بستند بر شهر و دشت ... به راهی که لشکر همی برگذشت
وز ایران همه کودک و مرد و زن ... به راه بت چین شدند انجمن
ز بالا بر ایشان گهر ریختند ... به پی زعفران و درم بیختند
برآمیخته طشتهای خلوق ... جهان شد پر از ناله و کوس و بوق
همه یال اسبان پر از مشک و می ... شکر با درم ریخته زیر پی
ز بس ناله نای و چنگ و رباب ... نبد بر زمین جای آرام و خواب»
(ج8، ص 184)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

برخلاف رسم امروز که داماد با رفتن به خانه عروس، او را به منزل خویش می آورد؛ در بیشتر ازدواج های شاهنامه، داماد در خانه خود منتظر عروس می ماند و پس از نزدیک شدن او به استقبال اش می رود؛ چنان که در عروسی خسروپرویز و مریم می بینیم:
«چو بشنید خسرو که آمد سپاه ... از آن شارستان برد لشکر به راه
نیا توس را دید و در بر گرفت ... به پرسیدن آزادی اندر گرفت
وز آن جای سوی عماری کشید ... به پرده درون روی مریم بدید
بپرسید و بر دست او بوس داد ... ز دیدار آن خوب رخ گشت شاد»
(ج9، ص 101)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

البته در دو جا استثنا مانند امروز، داماد را می بینیم که به دنبال عروس می رود:
«یکی در داستان ازدواج پسران فریدن با دختران شاه یمن است که پدر عروسان، موافقت خود را مشروط به دیدار با سه داماد می کند؛ از این رو آنها به یمن می روند و به همراه عروسان خود باز می گردند.(24)
دیگری ازدواج زال و رودابه است که زال، خود به اتفاق پدر و سپاهیان برای آوردن عروس به کابل می رود (25) و البته طبیعی است که در هر دو مورد، داماد نیز از سوی خانواده عروس مورد استقبال گرم قرار می گیرد».
سنت باقی ماندن داماد در محل اقامت خود و رفتن عروس به نزد او، هنوز در برخی از مناطق ایران از جمله در بخش تکاب افشار، اورازان، برخی از منطقه های خراسان و ... باقی است.(26)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

8- بستن عقد ازدواج و برپایی جشن و سرور

عقد ازدواج که بیشتر شبیه عهد و پیمانی بین پدران عروس و داماد است. بیشتر در خانه عروس و قبل از حرکت وی به سوی خانه بخت «بر آیین و کیش» بسته می شود و جشن و شادی که پیش از این پیمان و با آماده سازی مقدمه های عروسی آغاز شده، هم چنان تا چند روز و گاه تا سه هفته (27) ادامه می یابد.
در مراسم ازدواج زال و رودابه که مفصلترین آیین عروسی در شاهنامه است، این جشن، یک بار در شهر عروس و بار دیگر پس از آمدن عروس و داماد به اقامتگاه خود در زابل برگزار می شود.(28)
شاید بتوان این جشن دوم را همان «پاتختی» دانست که امروز در بیشتر نقاط ایران، یک یا سه روز پس از عروسی برپا می گردد.