آموزشی اصول اخلاقی نقد

[Tara Motlagh]

از نشانه‌های جامعه‌ی زنده و بالنده، گسترش و ژرفنا‌بخشی دانش، اندیشه، پرسش‌گری، نقد و انتقاد و رویارویی آرا و اندیشه‌ها با رعایت اصول و قواعد معرفتی و اخلاقی است. به میزانی‌که بدون نقد و انتقاد، جامعه به ایستایی علمی و پس‌رفت عملی می‌رسد، رونق نقد و انتقاد بدون رعایت قواعد معرفتی و اخلاقی نیز، سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی را نابود ساخته و تخم کینه و دشمنی‌ را بر زمین‌ دل‌های ساکنان یک جامعه می‌کارد.

 

[Tara Motlagh]

۱. معناشناسی نقد

واژه شناسان، معانی گوناگونی برای نقد بر شمرده شده‌اند. در “تعریف‌های اقناعی”، افزون بر جنبه‌ی حکایی واژگان از “حیث عاطفی” آن نیز استفاده می‌شود، بسته به برداشت افراد از “نقد”، تعریف‌های رنگارنگی از آن نشان داده شده است. اما از این میان، تعبیر «ارزیابی منصفانه و روش‌مند یك حقیقت یا وضع امور»، مدلل‌تر و دقیق‌تر است؛

 

[Tara Motlagh]

زیرا در هر ارزیابی منصفانه، نقطه‌های سست و پرتوان، با هم بیان می‌شوند. لازمه‌ی این نگاه، این است كه احتمال دارد، در یك نوشته یا طرحی، هیچ نقطه ضعفی نیز یافت نشود. به همین دلیل تنها به ذکر برجستگی‌هایش پرداخته شود. برعكس، گاه شاید در پدیده‌ای، بیشتر و بلكه تمام مولفه‌ها و عناصر آن نادرست باشند، لذا مورد سرزنش و نکوهش قرار گیرد.

 

[Tara Motlagh]

در موارد بسیاری نیز، نظریه‌ یا سخنی، واجد فقر و غنا به صورت توامان می‌باشد، از این رو، در گزارش نقاط قوت و ضعف، هردو، برجسته می‌شوند. بنابراین، نقد و انتقاد بیشتر به معنای نكته‌سنجی، تحقیق و تدقیق است. چنان‌که قضاوت و داوری‌ را نیز به عنوان رکن اصلی نقد می‌توان بر شمرد. در داوری، وقتی حکم درست امکان صدور دارد که نقض‌ و ابرام‌های لازم انجام شود و برجستگی و کاستی‌های یک اندیشه، آشکار شده باشد. لازمه‌ی داوری نیز، “سنجش لازم” در اندیشه یا رفتار مورد نقد نیز خواهد بود.

 

[Tara Motlagh]

۲. ضرورت نقد

انسان در مقام نظر، می‌خواهد درست و نادرست را از هم باز شناسد و در مقام عمل میان خوب و بد تمیز قایل شود. انسان عاقل و اخلاقی، به صرف شناخت بسنده نکرده و می‌کوشد در مقام نظر، به اندیشه‌های درست دست یابد و در زندگی‌ عملی خویش، نیکی‌ها را راه دهد. از سوی دیگر در محدودیت‌های ذاتی و عرضی بشر نیز تردید جدی وجود ندارد.

 

[Tara Motlagh]

به همین دلیل، نشان دادن رخنه‌هایی‌که در اندیشه‌ و عمل دیگران راه یافته است، یکی از وظایف اخلاقی هر انسانی است که در آن زمینه می‌تواند اظهار نظر کند. صاحب اندیشه و عمل خاصی، هرگاه با نقد منتقد روبه‌رو شود، اگر آن‌ را وارد بداند، بی‌تردید باید سپاس‌گزار منتقد بوده و آن ‌را در عمل پیاده کند. اگر وارد نداند، شایسته است با روشن‌گری بیشتر، ذهنیت منتقد را روشن‌تر ساخته و بستر کینه و نفرت را از میان بردارد.

 

[Tara Motlagh]

بدین‌ترتیب، هدف از نقد و انتقاد تنها حق‌طلبی است و روشن‌گری. نکات و نقاطی در اندیشه یا رفتار فرد شخص انتقاد شونده گنگ است و نقدکننده می‌خواهد آن‌ها روشن شوند یا غلط‌اند؛ در نتیجه منتقد با انتقاد خویش، فرد نقدشونده را از کژراهه باز می‌دارد.

 

[Tara Motlagh]

بر همین مبنا، در اخلاق اسلامی، در مقام باور، نگاه انتقادی داشتن نسبت به پذیرش یک اندیشه، الزامی دانسته شده و از آن‌طرف سکوت‌کردن در برابر خطا و گناه را موجب عذاب دنیوی و اخروی تلقی کرده است. چاپلوسی در برابر دیگران را مورد نکوهش قرار داده و انسان‌های صادق و یک‌رو را ستوده و معاشرت به ایشان را سفارش کرده است.

 

[Tara Motlagh]

اهمیت و ضرورت مساله از زاویه‌ی زایش و رویش علمی نیز قابل توجه است؛ وقتی كسی در مقام یك صاحب‌نظر، در حوزه‌ تخصصی خود اظهار نظر می‌کند، اگر بداند كه اندیشه‌های او در نمایش داوری دیگران قرار می‌گیرد، بی‌تردید در حد توان خویش می‌كوشد اندیشه‌های غلط و بیرون از چهار چوب و معیارهای فهم درست و منطق بین‌الاذهانی را اظهار نكند. به تعبیر برخی از صاحب‌نظران، با «نقد روشمند، سخنان بیهوده، کتا‌ب‌سازی، شخصیت‌پنداری، از رواج می‌افتند و به جای آن، اندیشه‌ی پخته و آثار پژوهشی رونق می‌گیرند. هیچ آفتی، به اندازه‌ی نقدگریزی و نقدستیزی، فرهنگ جامعه را تهدید نمی‌کند.»

 

[Tara Motlagh]

از سوی دیگر، اگر نویسندگان و صاحب‌نظران، به تنهایی نتوانند به حقیقتی دست یابند، و از درک رخنه‌های موجود در اندیشه و گفتار خویش ناتوان بمانند، باید امیدوار باشند که جامعه‌ی علمی، خطاها و رخنه‌های موجود در اندیشه‌ها و گفتار آنان را شناسایی کرده و اظهار خواهند كرد. بی‌تردید، انسانی‌که در پی شکوفایی خود و جامعه است، آن ‌را بسان هدیتی برای هدایت معرفتی و عملی خویش تلقی کرده و به پیشواز آن خواهد شتافت.