آموزشی اصول اخلاقی نقد

[Tara Motlagh]

از طرف دیگر، افراد ناوارد نیز می‌دانند كه نظریه‌های پر از اشتباهات آشكار، مورد اعتراض و احتراز جامعه‌ی علمی قرار گرفته و بی‌اعتباری صاحب نظریه را به دنبال خواهد داشت؛ به همین دلیل، پای از گلیم خویش فراتر نمی‌نهند تا عرض خود ببرند و زحمت دیگران بدارند.

 

[Tara Motlagh]

اما به همان میزان که در جامعه، رواج نیافتن فرهنگ نقد کردن و نقد نپذیرفتن، تحمل کردنی نیست، رواج بیرون از چارچوب منطق، اخلاق، آداب اجتماعی و قانون نیز، غیر قابل قبول می‌نماید. به همین دلیل، شایسته است اخلاق نقد در کانون توجه قرار گیرد، تا دست‌آمدهای ناخوشایند‌تر با خود نداشته باشد.

 

[Tara Motlagh]

در هر نقدی، دو طرف وجود دارد: انتقادکننده و انتقادشونده. به تناسب، وظایف نیز به دو دسته، قابل طبقه‌بندی است: یکی وظایف اخلاقی منتقد و دیگری وظایف اخلاقی انتقاد شونده، به تفکیک این دو بحث را پی می‌گیریم.

 

[Tara Motlagh]

۳. وظایف اخلاقی منتقد

۳/۱. درک همدلانه‌ی مساله نقد

کسی‌که در پی اصلاح اندیشه، انگیزه و رفتار دیگران بر می‌آید، نخستین وظیفه‌ی اخلاقی و روش‌شناختی او، درک همدلانه از سخن یا رفتار ایشان است که گاهی از آن به عنوان “اصل تقدم فهم بر نقد” تعبیر شده است. بسترها و عوامل رفتار، گفتار و دلایل و مبانی منتهی به یک اندیشه نیازمند تجزیه و تحلیل است.

 

[Tara Motlagh]

بسترها و عوامل رفتار، گفتار و دلایل و مبانی منتهی به یک اندیشه نیازمند تجزیه و تحلیل است. اظهار نظر در یک زمینه، اگر با نارسایی شناخت همراه باشد، به لحاظ اخلاقی کاردرستی نمی‌باشد. نفهمیده رد و نقض و ابرام، به تعبیر ابن‌سینا، نشان‌دهنده‌ی گستاخی و سفاهت منتقد است، نه نشانه‌ی خردمندی و عامی نبودن او.

 

[Tara Motlagh]

فردی‌که از یک رشته‌ی علمی چیزی نمی‌داند، تمام فرایند و فرآورده‌های آن‌را انکار کند، در حق خود، در حق انتقاد شونده و در نتیجه در حق جامعه، یک‌جا ستم روا داشته است. در عرصه‌‌های معرفت‌شناختی و اخلاق باور، این تعبیر ویتگنشتاین، در آخرین بند رساله‌ی منطقی‌ـ‌ فلسفی، پذیرفته همگان است: “در باره‌ی چیزی‌که نمی‌توان حرف زد، باید سکوت کرد”. مصداقِ “نمی‌توان حرف زد”، هم عدم توان ذاتی انسان و هم عدم توان عرضی او به دلیل تخصص نداشتن در زمینه‌ی نقد است.

 

[Tara Motlagh]

مراد از عدم توان ذاتی، نقض و ابرام در باب امور فراتر از خرد انسانی و در اصطلاح امور خرد‌گریز است و عدم توان عرضی، ناوارد بودن منتقد در رشته‌ی علمی ویژه یا بی‌خبر بودن از شرایط، پس‌زمینه‌ها و بستر‌های اعمال آن نظریه است. تاکید بر درک هم‌دلانه نیز از این جهت با ارزش است که حقیقت برای انسان بهتر و بیشتر روشن شود.

 

[Tara Motlagh]

نقد و رد کردن بدون فهمیدن، آبروی منتقد را نیز می‌برد. چنانکه آفریدگار سخن، پاک پیشوای نخست، گفتار افراد را، ترجمان عقل ایشان می‌داند. «إیاك‏ و الكلام‏ فیما لاتعرف طریقته و لاتعلم حقیقته فإنّ قولك یدلّ على عقلك و عبارتك تنبى‏ء ع*ن معرفتك فتوّق من طول لسانك ما أمنته و اختصر من كلامك ما استحسنته فإنّه بك أجمل و على فضلك أدل».‏

 

[Tara Motlagh]

شکوه حقیقی یک انسان به حرف‌های سنجیده و پخته است نه به سخن‌های خام و آشفته. میزان دقت منتقد در اظهار نظرها وابسته به میزان امانت‌داری است که در مقام اظهار نظر از آن بهره‌مند است.

 

[Tara Motlagh]

۳/۲.پاکی ضمیر منتقد از حب و بغض

منتقد در پی ساختن و هدایت کردن است؛ او می‌خواهد از طرف، “دست‌گیری” کند، نه “مچ‌گیری”. رویارویی از سر شیفتگی یا نفرت در برابر اندیشه‌ها و رفتارهای دیگران، رهاوردی برای منتقد ندارد و او را از حقیقت دور می‌دارد. به تعبیر سعدی:

كسى به دیده انكار اگر نگاه كند
نشان صورت یوسف دهد به ناخوبی

وگر به چشم ارادت، نگه‌کنی در دیو
فرشته‌ایت نماید به چشم کروبی