آموزشی اصول اخلاقی نقد

[Tara Motlagh]

بر پایه آموزه‌های اخلاقی و دینی، نباید حتی ستم‌‌گری دیگران در حق انسان،‌ او را از راه حق و عدل به کژراهه برد، چه رسد به خط‌کشی‌های خیالی و ساختگی میان جوامع بشری. (مائده/۲و۸) نقدهای برخاسته از دوستی و دشمنی، فضای اجتماعی را آشفته می‌سازد؛ درفضای پر تنش و ناسالم، اولین آسیبی‌كه وارد می‌شود، بر پیكر فرهنگ و اندیشه‌ی یك اجتماع است.

 

[Tara Motlagh]

وقتی به جای منطق، حق‌گرایی، حقیقت‌جویی و عدالت‌خواهی، فرقه‌ها، شخصیت‌ها و امور دیگر جای‌گزین شدند، ناگزیر، پرده‌ی تعصب، جلو دیدگان را خواهد گرفت و انسان از دیدن روشن‌ترین حقایق نیز ناتوان شده و همواره انسان خودشیفته، در بند علاقه‌ی خویش خواهد ماند. عاطفی و احساسی شدن فضا، موجب می‌شود دو صف موافق و مخالف پدید آید و حقیقت در چکاچک شمشیر‌های دو طرف، در ظاهر، کم‌فروغ گردد.

 

[Tara Motlagh]

ثمره‌ی تلخ‌تر آن، این است که اندیشمندان و فرهیختگان، در این فضا کنج عزلت پیشه می‌کنند؛ از بیم بی‌حرمتی و ترور شخصیت و شخص، سر در گلیم می‌برند تا حریم‌شان محفوظ بماند. اگر وارد ماجرا بشوند، احتیاط‌های بیش از حد، مجال ابتکار و خلاقیت را از آنان می‌ستاند. در فضای احساسی، ابراز نظر‌ها، گاه به مخالفت یک مجموعه و موافقت با مجموعه‌ی دیگر می‌رسد و گاه حالت بین‌بین پیدا می‌کند؛ ناگزیر‌ صاحب‌نظر، به “دورویی” و “یکی به نعل و یکی به میخ‌زدن” متهم می‌شود. اما در همه‌ی حالات، به تعبیر قرآن مجید، افراد از لحن کلام‌شان قابل شناسایی‌اند.(محمد:۳۰)

 

[Tara Motlagh]

۳/۳. تفکیک میان سخن و سخن‌گو

منتقد منصف، وقتی کسی را نقد می‌کند، در پی نابودی شخص و شخصیت فرد انتقاد شونده نیست؛ بلکه اندیشه، رفتار و انگیزه‌ی وی را درست و نیک نمی‌داند و می‌خواهد در این زمینه‌ها اصلاح‌گری کند. نفرت از سخن کسی، نباید انسان را به سمت ابراز نفرت از سخن‌گو بکشاند. البته این نکته از نظر دور نماند که اندیشه، رفتار و شخصیت گاه چنان به هم پیوند می‌خورند که تفکیک یکی از دیگری تقریبا ناممکن می‌نماید.

 

[Tara Motlagh]

با این وجود، منتقد شایسته است تا جایی‌که در توان دارد میان این دو تفکیک نماید. خداوند در قرآن مجید، پیامبران خویش ‌را دستور می‌دهد که از”رفتارهای نادرست” دیگران، اظهار نفرت کنند.(شعرا،۲۱۶، انعام، ۱۹،۷۸، یونس۴۱، هود،۵۴) مفهوم این گزاره وحیانی آن است که از خود ایشان، جز در موارد خاص، نباید منزجر شد. چنان‌که در تعالیم دینی نیز آمده است که خداوند، خودِ بنده را دوست دارد، لیک از رفتار بدش متنفر است.

 

[Tara Motlagh]

۳/۴. تعیین رویکرد و رهیافت

نقدهایی‌که انجام می‌شود، به یکی از سه ضلع یک نظریه می‌تواند ناظر باشد:

الف) مبانی و دلایل؛

ب) اصل نظریه؛‌

ج) لوازم و دستامدها.

 

[Tara Motlagh]

گاه یک نقد، بر اصول و مبانی مشترک میان ناقد و صاحب‌نظر استوار است و گاه این چنین نیست. نقد به خود نظریه یا لوازم و نتایج آن صورت می‌پذیرد؛ گاه مبانی‌، روی‌کرد و رهیافت هریک متفاوت از دیگری است. در این‌صورت، شایسته است منتقد معیارهای مورد نظر خویش‌را از حیثیت‌های پیش‌گفته مشخص کند، تا بتوان متناسب با آن‌ها، در مورد روایی/ ناروایی نقد او قضاوت کرد.

 

[Tara Motlagh]

اگر یک مفسر با روی‌کرد ادبی به تفسیر قرآن‌مجید پرداخته باشد و منتقد بخواهد نقد بنویسد، می‌تواند نسبت به فراورده‌های این روش مطابق ساختار درونی آن، انتقاد داشته باشد، اما نمی‌تواند بر میزان روی‌کرد فلسفی آن‌را بسنجد. چنان‌که اگر کسی در فهم سنت و عیار سنجی آن، بر معیار رویکرد رجالی پرداخته بود، نگریستن از منظر درایه، فقه‌الحدیث، نقد متن و مانند آن و به تبع نقد کردن، خلاف روش‌مندی است.

 

[Tara Motlagh]

چنان‌که وقتی سخن از درک همدلانه به میان است، فهم متونی‌که در بستر تاریخ شکل گرفته‌اند، با معیارهای نوین، نادرست خواهد بود. در این زمینه، نخست لازم است متن در بستر شکل‌گیری خود فهمیده شود، آن‌گا امتداد آن در فضاهای زمانی و مکانی متفاوت نشان داده شود.

 

[Tara Motlagh]

۳/۵. به کاربردن زبان مناسب

نقدگری، نوعی عیب‌جویی و خرده‌گیری است؛ به همین دلیل، انسان‌ها با توجه به حب ذات، بی تردید در برابر نقد، مکانیسم دفاعی‌شان فعال می‌شوند. میان انسان و واقعیت پرده‌هایی کشیده می‌شود و او را به بیماری و اختلال روانی مبتلا می‌سازد که در پی آن، فرد نمی‌تواند با واقعیت‌ها سازگار شود.نقد کردن حق و بلکه وظیفه‌ی اخلاقی افراد در مواجه شدن با ناملایمات است.