زندگینامه امام محمد تقی

[soheill]

محمد بن علی بن موسی (۱۰ رجب ۱۹۵ ه‍.ق – آخرین روز ذی‌القعده ۲۲۰ ه‍.ق ) که کنیهٔ او ابوجعفر و ملقب به جواد و تقی است، نهمین امام شیعیان دوازده‌امامی بعد از پدرش علی بن موسی الرضا و پیش از پسرش هادی است. محمد تقی در سال ۱۹۵ ه‍.ق در مدینه به دنیا آمد و در دوران کودکی، پدرش را از دست داد. مادرش کنیزی از نوبیا در شمال آفریقا، یا از امپراطوری روم شرقی بود.

 

[soheill]

محمد تقی بیشترِ سال‌های کودکی خود را در مدینه و به دور از پدر به سر برد. به این دلیل که وقتی پدرش، در پی احضار مأمون، برای برعهده گرفتن ولایتعهدیِ وی از مدینه خارج شد، هیچ‌یک از اعضای خانواده‌اش را با خود همراه نکرد. به نوشتهٔ طبری، مورخ اهل سنت، مأمون دخترش ام‌حبیب را به عقد رضا درآورد و دختر دیگرش ام‌فضل را برای محمد تقی، که در آن زمان سن کمی داشت، عقد کرد. منابعِ دیگر، ازدواج محمد تقی با ام‌فضل را مربوط به سال ۲۱۵ ه‍. ق، یعنی بعد از مرگِ رضا، و در دوران امامتِ محمد تقی می‌دانند.

 

[soheill]

دورنمای یک امامِ نابالغ، باعث شک و شبهه‌های زیادی در جامعهٔ آن‌روز شیعه شد. به این دلیل که برخی از زعمای امامیه، بلوغ را لازمهٔ امامت می‌دانستند؛ لذا به سمت احمد بن موسی، عموی محمد تقی گرایش پیدا کردند و فرقهٔ احمدیه را شکل دادند. برخی دیگر با اعتقاد به پایان یافتنِ امامت با موسی کاظم، که پیش از آن شایع شده بود؛ به واقفیه پیوستند و به مؤلفه مشهور شدند. در مقابلِ این فرقه‌ها، حامیان محمد تقی، استدلال می‌کردند که علمِ امامت ربطی به سن و سال ندارد؛ همان‌طور که سنِ کمِ عیسی مانعِ نزول وحی بر وی نشد.

 

[soheill]

به دلیل اختناق موجود و همچنین گسترش جمعیت شیعه، ارتباط محمد تقی با شیعیانش بیشتر از طریق نامه‌نگاری بود. محمد تقی همچنین وکلای زیادی در اقصی نقاط حکومت اسلامی داشت که به نمایندگی از او امور شیعیان را سامان می‌دادند. این شبکهٔ وکالت که در دوران ائمهٔ پیشین بنیان گذاشته شده‌بود، کم‌کم شکل سیاسی پیدا کرد. مأمون که محمد تقی را با شورش‌های پراکندهٔ شیعیان مرتبط می‌دانست، برای کنترلش، او را به بغداد فراخواند و دخترش ام‌فضل را به ازدواج او درآورد. عباسیان که این ازدواج و ورود محمد تقی به دستگاه خلافت را برخلاف منافع خود می‌دانستند، با برگزاری مناظره‌های علمی، سعی در کم کردن اعتبار او کردند.

 

[soheill]

محمد تقی بعدها اجازه پیدا کرد به مدینه برگردد؛ اما ام‌فضل، که از او صاحب فرزند نمی‌شد، با او سر ناسازگاری گذاشت. بعد از مرگ مأمون، محمد تقی که مورد سوءظن واقع شده بود، دوباره به بغداد فراخوانده شد. بنابر برخی راویان شیعه و سنی از قبیل مسعودی و ابن صباغ، محمد تقی به تحریک خلیفهٔ جدید، معتصم، و به دست همسرش ام‌فضل مسموم شد. او با ۲۵ سال سن، کوتاه‌ترین دوران زندگی را در بین امامان شیعیان دوازده امامی به خود اختصاص داده است. هادی و موسی معروف به مبرقع، از جمله فرزندان محمد تقی به‌شمار می‌آیند. اسامیِ دختران وی گوناگون ذکر شده است. همهٔ این فرزندان از سمانه متولد شدند و محمد تقی از ام‌فضل صاحب فرزندی نشده است. مقبرهٔ محمد تقی در کاظمین در جوار قبر جدش کاظم واقع شده است و به حرم کاظمین معروف است.

 

[soheill]

تبار

از محمد تقی به عنوان تنها فرزند علی بن موسی الرضا یاد می‌شود. و به همین دلیل معاصرینش او را ابن الرضا می‌نامیدند. بنابر گزارش شیخ کلینی، مادر محمد تقی کنیزی به نام «حبیبه» از نوبیا در شمال آفریقا بود. بنابر روایتی که در کافی و تهذیب آمده است، مادر محمد تقی را «خیزران»، از نسل خانوادهٔ ماریه، همسر پیامبر اسلام، می‌دانند. به نوشتهٔ نوبختی، اسمش «درّه» بود که بعدها به خیزران تغییر یافته است. نام‌های دیگری نیز برای مادر محمد تقی ذکر شده است، از جملهٔ آن‌ها می‌توان به «سبیکه»، «سکینه»، «ریحانه» و «ام‌الحسن» اشاره نمود. با این وجود، علی بن موسی الرضا، مادرِ محمد تقی را «خیزران» خطاب می‌نمود. در حدیثی منتسب به علی بن موسی الرضا، بشارتِ تولد محمد تقی توسط پیامبر اسلام، به عنوان «فرزندی که از بهترین کنیزان اهل نوبه پدید خواهد آمد» داده شده است.

 

[soheill]

نام و القاب

امام نهم شیعیان دوازده امامی، نامش محمد و کنیه‌اش ابوجعفر و القاب او تقی و جواد است. در احادیث شیعه با عنوان ابوجعفر از او یاد می‌شود و برای اینکه با محمد باقر - امام پنجم شیعیان که او نیز ابوجعفر نامیده می‌شد - اشتباه نشود؛ تاریخ‌نویسان به او ابوجعفر ثانی می‌گفتند. ذهبی علاوه بر جواد از او با القاب قانع و مرتضی نام برده است. به گفتهٔ ابن‌تیمیه، محمد تقی قبل از این که جواد نام بگیرد به بخشندگی شهرت داشت. علاوه بر این، القاب دیگری مثل زکی، رضی، مختار، متوکل، مرضی، متقی، منتجب، عالم ربانی و هادی هم برای محمد تقی گزارش شده است. به نقل از قطب‌الدین راوندی در کتاب القاب الرسول و عتره، محمد تقی در میان مردم به القابی چون اعجوبه اهل‌البیت، نادره‌الدهر، بدیع‌الزمان، عیسی‌ثانی، و ذوالکرامات هم شهرت داشته است. پدرش او را صادق، صابر، فاضل، قره‌اعین‌المؤمنین، و غیظ الملحدین می‌خوانده است. کنیهٔ خاص وی ابوعلی گزارش شده است.

 

[soheill]

تولد و سال‌های اولیه زندگی

منابع سال ولادت محمد تقی را ۱۹۵ ه‍.ق دانسته‌اند؛ اما در ماه ولادتش اختلاف کرده‌اند. شیخ طوسی در مصباح المتهجد، تاریخ دهم رجب را ذکر کرده است. مادلونگ، تاریخ رمضان ۱۹۵ ه‍.ق را متذکر شده و محل ولادت محمد تقی را، منطقه سریا در نزدیکی مدینه می‌داند.

 

[soheill]

فاصلهٔ زمانی ۳۰ ساله میانِ ازدواج علی بن موسی الرضا و تولد محمد تقی، تردیدهایی در مورد نسبت پدر–فرزندی این دو به وجود آورد. به‌علاوه این شبهه سبب شد تا جمعی به امامتِ خودِ رضا نیز شک نمایند؛ چرا که معتقد بودند هر «امام» باید صاحبِ فرزندی باشد تا از طریق او امامت، به نسل بعدی منتقل شود. دلیل دیگری که برای این تردید وجود داشت، تفاوتِ رنگ پوستِ رضا با فرزندش محمد تقی بود. آن‌طور که منابع منعکس کرده‌اند، رنگ پوست محمد تقی به مقدار زیادی تیره بوده است. بنابر روایتی که شیخ کلینی در اصول کافی آورده است، روزی بر اساس قرار قبلی، عموها و برادرها و خواهران علی بن موسی الرضا، قیافه‌شناسانی را به باغی دعوت کردند و رضا خود در گوشه‌ای از باغ در حالی که لباس باغبان‌ها را پوشیده بود به بیل زدن مشغول شد؛ به گونه‌ای که ارتباطی با جمع ندارد. در این حین محمد تقی را وارد کردند و از قیافه‌شناسان خواستند پدرش را در میان جمع تشخیص دهند. بنا بر نقل کلینی، قیافه‌شناسان به اتفاق گفتند پدرش در میان جمع نیست اما عمو و عموی پدرش و عمه‌اش را تشخیص دادند. سپس رو به باغبان کرده، گفتند اگر پدرش در اینجا باشد باید آن باغبان باشد که بیل بر دوش گذاشته است؛ چرا که زیر ساق پای این دو به یک شکل است. در این هنگام رضا به جمع آنها پیوست و همه به اتفاق گفتند که پدر محمد تقی، اوست. از همین رو است که بنابه روایتی که در مناقب و تاریخ طبری آمده است، علی بن موسی الرضا پسرش محمد تقی را به ابراهیم، پسر پیامبر اسلام، تشبیه کرده است؛ چرا که همسران پیامبر از سر حسادت انتساب او به محمد را انکار کرده به ماریه، همسر پیامبر، تهمت زدند.

 

[soheill]

عقیده رسول جعفریان به دلیل تنگنای سیاسی دوران محمد تقی و همچنین اصل تقیه، که امامان شیعه برای حفظ پیروان خویش، خود را ملزم به رعایت آن می‌کردند؛ اطلاعات زیادی از دوران زندگی محمد تقی در منابع تاریخی نیامده است. چیزی که مشخص است، محمد تقی دوران کودکی خویش را در مدینه گذرانده است. این عدم شفافیت بدان خاطر است که پس از احضار پدرش رضا توسط مأمون عباسی به خراسان، رضا هیچ‌یک از اعضای خانواده‌اش را با خود به خراسان نبرد. مادلونگ، تنها به همراهی محمد تقی پنج ساله با پدرش -پیش از عزیمتش به مرو- در سفری به مکه جهت زیارت اشاره دارد. دربارهٔ اینکه آیا محمد تقی در دوران اقامت پدرش در خراسان به دیدارش رفته است یا خیر، تنها ابن فندق در تاریخ بیهق، گزارش می‌کند که محمد تقی از راه طبس مسینا و در سال ۲۰۲ ه‍.ق راهی خراسان شده است.