تاریخ جهان امپراتوری بزرگ بیزانس

[aliasghar]

منبع: تاریخ ما
هنگامی‌که امپراتوری روم غربی، درنتیجه عصیان‌های بردگان و اجتماعات و یورش‌های بربرها از پای درآمد، امپراتوری روم شرقی به وجود آمد. قسطنطنیه ، پایتخت روم شرقی، در جای کلنی قدیم یونان، بیزانس پا گرفت. تمام قلمرو امپراتوری روم شرقی را به جهت نام پایتختش امپراتوری بیزانس یا به‌اختصار، بیزانس نامیدند( آگیبالووا و دنسکوی، ۱۳۵۷،ص ۵۷) .با جدایی امپراتوری، اختلاف میان بخش‌های شرقی و غربی آن شدت یافت.
عامل بروز این اختلافات، تمرکز تمامی فعالیت‌های انسانی، سـ*ـیاسی و فرهنگی در شرق و فروپاشی سنگ بنای اصلی تمدن قدیم لاتین در غرب بود. مسیحیت، با تفاوت‌هایی در شرق و غرب توسعه می‌یافت و استقلال قوه روحانی در مقایسه با قوه دنیوی، از رشد بیشتری برخوردار بود (نوذری، ۱۳۷۳،ص ۸۳).در اروپای غربی تنها ویرانه‌ها بود که عظمت و شکوه شهرهای ادوار گذشته را به یاد می‌آورد، درحالی‌که شهرهای بیزانس به رشد و پیشرفت خود ادامه می‌داد، جمعیت شهرهای مانند قسطنطنیه و اسکندریه و انطاکیه، سر به صدها هزار نفر می‌زد.
در خیابان‌ها و بازارهای این شهرها، مغازه‌ها و کارگاه‌های زیادی وجود داشت. پیشه وران، ساز و برگ جنگی گران‌بها، پارچه‌های ابریشمی فاخر و جواهر و ظروف بلورین می‌ساختند. شهرت پیشه وران ماهر پایتخت بیزانس در دورترین کشورها پیچیده بود. یکی از نویسندگان، قسطنطنیه را « کارگاه بزرگ اشیاء تجملی »نامیده است آگیبالووا و دنسکوی، ۱۳۵۷،ص ۸-۵۷). آنچه اهمیت بیزانس را افزون ساخته بود، پایداری آن در برابر یورش‌های پیگیری بود که به‌ویژه از سوی آسیا برمی‌خاست.

 

[aliasghar]

ایرانیان، تا فروپاشی ساسانیان، اعراب مسلمان از سده هفتم به بعد و ترکان از آغاز سده یازدهم میلادی، هم چون امواج سهمگین مرزهای بیزانس را تهدید کردند میزان بارها براثر این یورش‌ها به خود لرزید و قسمت‌هایی از خاک خویش را از دست داد . ایالت‌های سوریه و مصر در پی «موج نخست » پیشروی‌های خاور اسلامی از امپراتوری روم جدا شدند، ولی قسطنطنیه، پایگاه تمدن کهن یونانی و رومی و پناهگاه استوار سرزمین‌های آن‌سوی بو سفر، به یاری باروهای رخنه ناپذیر و موقع طبیعی بی مانند بارها خویش بارها و بارها حمله مسلمانان را ناکام گذاشت و ناگزیر به عقب‌نشینی شدند.
خاور اسلامی، تنها یکی از دشمنان روم شرقی بود، این امپراتوری در سراسر مرزهای خود پیوسته با دشمنانی گوناگون در حال مبارزه بود. این دشمنان گاه آسیایی بودند: هونهای سده پنجم، آوارهای سده‌های ششم و هفتم، بلغاریان آن سده هفتم به بعد، مجارهای سده نهم ، پچنگها و کومان های سده‌های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم، از این دسته اند؛

 

[aliasghar]

و گاه مردم بومی اروپا: مانند اسلاوها که نخستین بار در سده ششم پدیدار گردیدند و ازآن‌پس به سان امواجی پایان‌ناپذیر به درون امپراتوری رخنه کردند و سراسر شبه‌جزیره بالکان و حتی یونان را فراگرفتند.
شاهزادگان مسیحی قفقاز، ارمنیان، گرجیان و لزگیان نیز از گروه دشمنان بیزانس بودند، ولی اروپاییان باختر(نورمانها از سیسیل، جنگجویان صلیبی از کشورهای فرانسه و آلمان و شهرهای سوداگر پیشه ایتالیا مانند ونیز و ژنوا) شاید سهمگین‌ترین و فریبکارترین دشمنان بیزانس به شمار می‌رفتند. (برینتون و دیگران ۱۳۳۸،ص ۲۷۲). به‌هرحال ، قسطنطنیه، که از همه طرف درخطر حمله و استیلا بود، یازده قرن مقاومت کرد و در پناه برج و باروهای این شهر، در کاخ‌ها و صومعه‌ها و کارگاه‌های آن بود که عناصر یونانی و لاتینی، مشرقی و مسیحی که تمدن بیزانس را تشکیل می‌دهند، با یکدیگر آمیختند. قسطنطنیه، در طول تمام تاریخ خود، به یمن قدرت و ثروت یا حیثیتی که داشت و باز زنده نگاه‌داشتن زبان یونانی، مدافع این میراث بود. بزرگ‌ترین افتخار کنستانتین شاید همین باشد که، با تغییر به موقع مرکز امپراتوری، آنچه را قابل نجات دادن بود، نجات داد(لومرل، ۱۳۲۹،ص۳۱ ).

 

[aliasghar]

درباره تأسیس دولت روم شرقی مورخان آرای گوناگونی ابراز می‌دارند و می‌توان این آرا را به شرح زیر تقسیم‌بندی کرد: ۱. مورخانی که دولت روم شرقی را ادامه امپراتوری روم غربی می‌دانند و هیچ‌گونه وجهی افتراقی که بتواند دولت تشکیل‌شده در مشرق امپراتوری ، را از دولت غربی متمایز کند برای آن قائل نیستند. هنری لوکاس( ۱۳۶۶ ،ص۳۳۲ ).در کتاب تاریخ تمدن می‌نویسد: ((امپراتوری بوزانتیون یا پانسیون جز تداوم امپراتوری روم در سده‌های میانه نیست. از امپراتوری کهن روم آن‌قدر صفت‌های برجسته بر جامانده که به‌درستی نمی‌توان گفت امپراتوری روم که به پایان رسیده و امپراتوری بیزانس چه وقت آغازشده است. فرمانروایی ژوستینین، از ۵۲۷ تا ۵۶۵ میلادی، را همچون نشانه گذر از امپراتوری باستان به میان می‌پذیریم.
در دایره المعارف بریتانیکا (۱۹۷۳،ص ۵۱۸). نیز همین نظریه مطرح‌شده است: بیزانس یا امپراتوری روم شرقی، در اصل، همان امپراتوری روم است، اما در شکل قرون وسطایی آن که کنستانتین کبیر آن را به وجود آورد. هیچ‌گونه قطع ارتباطی بین روم شرقی و روم غربی وجود ندارد. ۲.مورخانی که دولت روم شرقی را عبارت از دولتی می‌دانند که در قرن هفتم میلادی با نظام جنگی جدید، برای مقابله با استیلای عرب در سوریه و فلسطین و مصر شروع به کار کرد اساس کار این دولت در نظام جنگی جدید، واگذاری اراضی به کشاورزان و خانواده‌های آن‌ها بود به شرط آنکه تا حصول پیروزی غلبه بر دشمن، در ارتش خدمت کنند. و در حقیقت به نظام جدید که عبارت از یک بسیج عمومی و استفاده از تمام امکانات نیروی انسانی بود، دولت در نظر داشت، هم از پیشرفت بیگانگان جلوگیری نماید و هم به جهت داشتن مال و ملک، کشاورزان را به زندگی خود علاقمند گرداند.

 

[aliasghar]

در این مورد جورج ولز در کتاب کلیات تاریخ می‌نویسد (جورج ولز، ۱۳۷۶،ص ۷۰۶): « نویسندگان اروپایی که همدردی بیشتری با مغرب دارند آنچه در قسطنطنیه فراهم شده ناچیز می‌شمارند. این امپراتوری سنتی بس کهن تر از روم داشت. اگر خواننده به نقشه ای که از مرزهای این امپراتوری در سده ششم به دست آمده بنگرد و بیندیشد که زبان رسمی این قسمت از امپراتوری یونان شد، در می‌یابد که آنچه در این جا با آن سر و کار داریم شاخه ای از امپراتوری روم نیست، بلکه امپراتوری هلنیستی است.
درست است که این امپراتوری خویشتن را رومی و مردمش را «رومیان» می‌نامید و هنوز هم زبان یونانی جدید را رمانیک گویند. همچنین درست است که کنستانتین بزرگ یونانی نمی دانست که لهجه ژوستینین بد بود، این امور سطحی یعنی نام و ظاهر نمی‌تواند این حقیقت را نفی کند که این امپراتور درواقع هلنیستی بود که در عصر کنستانتین بزرگ ششصد سال از عمرش می‌گذشت و با آنکه امپراتوری واقعی روم تنها چهارصد سال پایدار ماند، این امپراتوری روم هلنیستی یازده قرن، از ۳۱۲ میلادی آغاز پادشاهی کنستانتین بزرگ تا ۱۴۵۳ میلادی، که قسطنطنیه به دست ترکان عثمانی افتاد دوام یافت.
با توجه به واقعیتهای بیزانس در طول حیاتش، می‌توانیم بگوییم که نظریه دوم بیشتر با واقعیات امپراتوری بیزانس مطابقت دارد و صائب تر به نظر می آید.۳. مورخانی که عقیده دارند، امپراتوری روم غربی، در سال‌های آخر در قرن سوم میلادی، موجودیت واقعی خود را از دست داده و «کنستانتین کبیر» آن را به شکلی نو، متشکل از سه عنصر مهم، یعنی سنت های رومی، کلیساهای مسیحی و فرهنگ ملی، در پایتخت جدید که نشانه ای از اجتماع این سه عنصر بود، تأسیس کرد.

 

[aliasghar]

طرفداران این نظریه، گرچه دولت روم شرقی را دولتی کاملاً متمایز از دولت را غربی می دانند و عقیده دارند که تاریخ تأسیس روم شرقی از زمان کنستانتین و انتخاب قسطنطنیه به عنوان پایتخت شروع می‌شود، نه تنها منکر ارتباط عمیق آن با دولت غربی نیستند، بلکه ازنظر اداری و نظام قانونگذاری و مقید بودن به سنت های قدیم آن را ادامه دهنده همان دولت تلقی می کنند. گفتنی است که تمام مورخان که آرای گوناگون را ابراز می دارند از یک نکته اساسی غافل اند یا بدان اعتنایی ندارند و آن اینکه خود امپراتوری روم غربی ملا متاثر از یونان بود. روم تقریبا در چه هرچه تعلق به فکر و ذوق داشت شاگرد یونان بود.

آنچه هوراس شاعر رومی در فن شعر می‌گفت که شب و روز از خواندن آثار یونانیان آن غافل نشوید، برنامه ای بود که روم در تاریخ نویسی نیز پیروی می‌کرد. از کلام کنتی لین که در تربیت سخنوری توصیه می‌کرد که اطفال رومی حتی پیش از آنکه لاتینی بنویسند باید به نوشتن یونانی آغاز کنند، تاثیر یونان را به عنوان سرمشق فرهنگی در روم بعد از آگوست می‌توان ارزیابی کرد (زرین‌کوب، ۱۳۷۹،ص ۸۳ ). مورخان رومی از یونانیان و نظریات آنان در مسایل تاریخی پا فراتر ننهاده اند (یروفه یف۱۳۶۰ ،ص ۱۷). به‌هرحال، بیزانس تا سالی که ویران شد، حکم پناهگاهی برای پاسداری از تمدن باختری را داشت. موجهای پی‌درپی اسلاوها از شمال، چادرنشینان از دشت‌های روسیه جنوبی و سواران وحشی جلگه های قرقیزستان آسیا به بارو های قسطنطنیه یورش می‌آورند.

 

[aliasghar]

امپراتوری هر بار برتری خود را بر این اقوام که با آزمندی به ثروتهای شهر قسطنطنیه و ولایتهای آن چشم دوخته بودند، ثابت کرد. می‌توان این یورشها را به موجهای دریا تشبیه کرد که از درهم شکستن کرانه سنگی ناتوان است. مادام که بربرها توانایی دستبازی به قسطنطنیه را نداشتند، تمدن در حال کشاکش اروپای باختری نیازی به اقدام برای رهایی خود نمی دید. از این گذشته، بیزانس قرنها در آسیا به اروپا را برعربها بسته بود و به‌این‌ترتیب آن‌ها نمی‌توانستند دین اسلام را به اروپای خاوری و مرکزی ببرند سرانجام بیزانس پلی بر پلی برقرار ساخت تا برای دگرگون کردن فرهنگ چادرنشینان، اسلاوها، عربها، و مردم اروپای باختری، هنرهای تمدن از آن بگذرد (لوکاس، ۱۳۷۶،ص ۳۳۲).

احداث کنستانتینو پولیس (قسطنطنیه)
وقتی که صحبت از بنای قسطنطنیه به دست کنستانتین به میان می آید، باید دانست مقصود این نیست که شهر تازه ای در مکان جدیدی برپاشده است. پیش از آن، اتباع قدیمی مگاری بیزانس این شبه جزیره مثلث را که فی مابین دریای مرمره و بندر وسیع شاخ طلایی را اشغال کردند. بیزانس آبادی و همچنین تبدلات تاریخ خود را مدتهای مدید مدیون این وضع مناسب استثنایی خود، روی جاده بزرگ تجارتی بغازها و جاده گندم باستانی، در تلاقی اروپا و آسیا، می دانست.
اما وقتی که کنستانتین این محل را برای پایتخت دوم امپراتوری انتخاب کرد، قصبه بزرگی بیش نبود (لومرل، ۱۳۲۹،ص ۲۷).بیزانس (bvzantium2003) یکی از کنیهای یونانی بود که در اواخر قرن هشتم قبل از میلاد در کرانه بو سفر و دریای سیاه به دست افرادی از ساکنان میلتوس و مگاری تأسیس‌شده بود. تاریخ اروپای کمبریج سکونت افراد در این منطقه را به قرن دوازدهم قبل از میلاد می رسانند (ها سی، ۱۹۶۶، الف،ص ۶). ویل دورانت تاریخ ۶۵۷ قبل از میلاد را سال تأسیس بیزانس می‌داند.

 

[aliasghar]

او می‌نویسد «شهری که کنستانتین روم جدید نامیده بود و در زمان زندگی او نام وی را گرفته بود، در حدود ۶۵۷ قبل از میلاد، توسط یونانیان بر ساحل بو سفر بنا شده بود. این شهر به مدت هزار سال به نام بیزانس (بوزانتیوم) مشهور بود، و صفت «بیزانسی» برای اطلاق به تمدن و هنر آن شهر همچنان باقی‌ماندهیچ محلی از روی زمین نمی‌توانست موقعیت پایتختی آن را داشته باشد» (دورانت، ۱۳۷۳،ص ۸). این شهر مرکز تلاقی تجارت قاره ها و محصولات کشورهای متعدد بود و یک ارتش می‌توانست در کرانه‌های آن طوری موضع بگیرد که بهادران ایرانی، هونهای شرق، اسلاو های شمال و بربران غرب را به عقب براند.
آبهای تند گذر آن از هر سو، جز یک طرف، دفاع شهر را فراهم می‌کردند؛ آن یک طرف را هم می‌شد با بارویی مستحکم ساخت؛ در« شاخ زرین- شاخابه آرام بو سفر-ناوهای جنگی و کشتی‌های بازرگانی می‌توانستند پناهگاهی از طوفان یا حمله دشمن پیدا کنند. یونانیان این شاخابه را، شاید به مناسبت شکلش کراس (شاخ) می نامیدند؛ کلمه«زرین» بعدا به آن اضافه شد تا نمودار ثروتی می‌باشد که به‌صورت ماهی،غله، و کالاهای فراوان به بندر آن وارد می‌شد (دورانت، ۱۳۷۳،ص ۸). کنستانتین (در گذشته به ۳۳۷ میلادی)، پس‌ازآنکه به‌تدریج به اوج رونق و کامروایی و شروع دوران ضعف پیری رسید، در اندیشه آن شد که طراحی و برانگیزد و قدرت و عظمت سلطنت را در مقامی مستقر کند ثابت تر و پایدارتر.
برای انتخاب موضع مناسب برای پایتخت جدید،حد فاصل میان آسیا و اروپا را از هر جای دیگر بهتر دانست تا بتواند به مدد سپاه نیرومند خود پیشرفت اقوام نیمه متمدنی را مانع ا آید که در شمال دانوب بر سر می‌بردند. سپس می‌توانست ازآنجا با دقت مراقب اعمال پادشاه ایران باشد. که قراردادی با امپراتور بسته و از تحمل این یوغ ننگین خشمگین بود. بیزانس با کسب نام باعظمت قسطنطنیه دارای وسعت بیشتر شده و اگر در نقشه آن تأمل‌کنیم می‌بینیم که شکل پایتخت امپراتوری را می‌توان به‌صورت مثلثی نامتعادل مجسم کرد.

 

[aliasghar]

زاویه منفرجه این مثلث که به‌جانب شرق و ساحل آسیا پیش می‌رود با امواج تنگه بو سفر در ناحیه تراس مقابل می‌شود و آن‌ها را به‌جانب به دریا باز می‌راند. وضلع شمالی مثلث محدود است به بندرگاه قسطنطنیه و ضلع جنوبی آن به آب پروپونتیس یا بحر مرمره شسته می‌شود. قاعده این مثلث روی در مغرب دارد و آخرین حد اروپاست.
تنگه پیچ پیچی که آب‌های دریای اوگزین نام قدیم (دریای سیاه) به سرعت و مدام از آن می‌گذرد به سوی دریای مدیترانه می‌رود بو سفر خوانده می‌شود(گیبون، ۱۳۸۱،صص ۱۳- ۴۱۲). بندرگاه قسطنطنیه می‌توان شاخه‌ای منشعب از بو سفر به شمار آورد. این عضو پیوسته به بـ*ـو*سفررا هم از ایام بسیار قدیم «شاخ زرین» نام نهاده‌اند. لفظ شاخ انحنای این قسمت از بو سفر را وصف می‌کند و آن را می‌توان به شاخ گوزن، یا چنانچه درست‌تر می‌نماید، به شاخ گاو نر تشبیه کرد. صفت «زرین » و صاف کالاها و ذخایری است که به وزش هر بادی از دورترین کشورها به‌جانب این بندر وسیع و ایمن از خطر رانده می‌شده‌اند.
میان بو سفر و هلس پونت (داردانل)، از عقب‌نشینی ساحل اروپا و آسیا، دریای مرمره پدید آمده است که در نزد قدها به پروپونتیس معروف بود(گیبون، ۱۳۸۱،ص ۴۱۵). قسطنطنیه در سراسر سده‌های میانه برجسته‌ترین شهر اروپایی بود. شبه جزیره ای که این شهر در آن ساخته شد از شمال به شاخ زرین، از جنوب به دریای مرمره و از خاور به بو سفر محدود بود. ساختن باروهای قسطنطنیه در ۳۲۴ میلادی آغاز گردید و در ۳۳۰ میلادی پایان یافت. اما چندی نگذشت که شهر برای جمعیت فراوان آن بسیار کوچک شد.
باروی دوم را امپراتور تئودوسیوس دوم (۴۰۸ تا ۴۵۰میلادی) ساخت که هنوز پا بر جاست و شاهد گویایی از اندازه و عظمت قسطنطنیه است (لوکاس ، ۱۳۶۶ ، ص۳۳۵ ). در نوامبر ۳۲۴ میلادی، کنستانتین کبیر دستیاران، مهندسان و کشیشان خود را از بندر بیزانس حرکت داد و از میان تپه های اطراف گذراند تا حدود پایتخت مورد نظر خویش را تعیین کند.

​

 

[aliasghar]

برخی به شگفت آمدند که چرا او چنان پهنه وسیعی را برای شهر برمی‌گزیند( دورانت، ۱۳۷۳،ص ۸ ). بناهای بزرگی نزدیک بخش خاوری شبه جزیره ساخته شد. میان آوگوستوس، که بازار مفصلی بود، در این بخش قرار داشت. کاخ امپراتوری در زمینی واقع در شمال اوگوستوس قرار داشت و با حصاری از میدان جدا می‌شد( جورج ولز، ۱۳۷۶،ص ۶۴۸ ). روم جدید، به عنوان پایتخت امپراتوری شرق، در ۱۱ مهر ۳۳۰ میلادی گشایش یافت پس‌ازآن هر سال در همان روز جشن باشکوهی گرفته می‌شد.
در جشن افتتاح شهر، به‌موجب فرمانی که بر ستونی از مرمر نقش کرده بودند، لقب روم جدید یا روم دوم به قسطنطنیه اعطا شد. ولی اسم «قسطنطنیه» بر این القاب تازه فائق آمد و پس از گذشت چهارده قرن هنوز نام بلند بانی شهر را زنده نگاهداشته است (گیبون، ۱۳۸۱،ص ۴۲۷). مکان شهر خوب انتخاب شده بود، در محل اتصال قاره آسیا و اروپا، در پای تپه هایی که دفاع از آن آسان است. در بنادر آن هزار کشتی می‌توانستند پناه گیرند.