متفرقه شکاف جنسیتی

[کارینو]

مقدمه
در چند دهه اخیر وضعیت زنان در بیش‌تر نقاط دنیا، پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. با این حال، شکاف جنسیتی هنوز در اکثر جوامع وجود دارد. این گزارش، با استفاده از شاخص بین‌المللی سنجش وضعیت شکاف جنسیتی، به بررسی تطبیقی بخشی از مهم‌ترین کشورهای اسلامی خاورمیانه از حیث نابرابری و شکاف جنسیتی می‌پردازد. بر این اساس، به نظر می‌رسد برای تبیین و شناخت دقیق وضعیت زنان در این کشورها، توجه به تفاوت‌های متعدد و ناهمسانی آن‌ها، هم در وضعیت کنونی و هم در روند تحولات وضعیت زنان ضروری است.

 

[کارینو]

شاخص شکاف جنسیتی

براي سنجش وضعيت زنان، داده‌هاي معتبر و يكساني كه بتوان آن‌ها را در مطالعات تطبيقي كشورها به كار برد در دسترس نيست و آنچه از سوي سازمان‌هاي بين‌المللي سنجش مي‌شود، نابرابري جنسيتي است. یونیسف در تعریف برابری جنسیتی بیان کرده است: «برابری جنسیتی به معنای این است که زنان و مردان، دختران و پسران از حقوق یکسان، منابع، فرصت‌ها و حمایت‌های یکسان برخوردار شوند.» در واقع مقصود اصلی آن است که این تفاوت‌ها مبنای برخورداری متفاوت از حقوق نگردد و منجر به موقعیت نابرابر و شکاف میان زنان و مردان نشود. به همین دلیل است که در تعاریف برابری جنسیتی از انصاف نیز در کنار برابری صحبت به میان می‌آید.

 

[کارینو]

ميزان نابرابري جنسيتي در يك جامعه با وضعيت زنان آن جامعه داراي تناظر است، به طوري كه بالا بودن ميزان نابرابري جنسيتي نشان‌دهنده‌ی ضعيف‌تر بودن جايگاه زنان در آن جامعه است. ازاين رو، در اين گزارش براي سنجش وضعيت زنان از شاخص شکاف جنسیتی به منزله‌ی معرفي براي وضعيت زنان استفاده شده است. اين شاخص شامل مواردی چون آموزش، سلامت، مشارکت اقتصادی و مشارکت سیاسی است. شاخص مورد نظر از سال 2006 توسط مجمع جهانی اقتصاد، محاسبه و هر ساله منتشر می‌شود که عددی بین 0 و 1 است و هر اندازه عدد به صفر نزدیک شود به نابرابری مطلق و هرچقدر به 1 نزدیک شود به برابری مطلق نزدیک می‌شود. در گزارش‌های بعدی به ترتیب به حوزه‌های مختلف آموزش، سلامت، اقتصاد و سیاست در این کشورها پرداخته می‌شود.

 

[کارینو]

وضعیت زنان در کشورهای اسلامی

زنان در طول تاریخ به عنوان نیمی از جمعیت فعال از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌اند. هر چند در طول تاریخ نقش زنان و جایگاه آنان تحولات بی‌شماری را تجربه کرده است. گاهی زن را فوق انسان دانسته و گاهی او را به شی مانند کرده‌اند و سعی در تملک آن داشته‌اند. با گذشت زمان و ظهور ادیان به ویژه دین اسلام و حمایت اسلام از مقام و منزلت زن و همچنین پیشرفت بشر در عرصه‌های گوناگون اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نگرش به زن تغییر نمود و به طور خاص نقش زن در کشورهای اسلامی مورد توجه قرار گرفت.

 

[کارینو]

امروزه در حالی‌که مدافعـان و فعـالان زن لیبـرال در تلاش بوده‌اند، محتوا و روش‌های فــعالان زن ســکولار و غــربی را در خاورمیانه پیاده کنند، آنان با اتخاذ موضع نسـبی‌گرایی فرهنگـی خواسـتار برابـری کامـل حقوق زنان و مــردان هــستند، مــحدودیت‌های سـنتی و شـرعی موجود را چنـدان نمی‌پذیرند، امیـدی به عقلانی کردن پدرسـالاری در چارچـوب اسـلامی ندارند و حقـوق اسلامی در مـورد ارث و طلاق و مانند آن را تبعیض‌آمیـز می‌داننـد، از پذیـرش عمومـی بسـیار ضعیفـی برخـوردار هستند و ضــربه‌های جـدی نیـز بـه فعـالان حقـوق شـهروندی زنـان بـا گفتمـان بومـی و اسلامی وارد مــی‌کنند. در مقابل بــسیاری از زنـان اسلام‌گرا چارچـوب غــربی را قابل اجرا نمی‌دانند و آن را بـا فرهنگ اسلامی سـازگار نمی‌بینند و معتقد بـه تفسـیر از زن و فردیـت زن در چارچـوب نظـام فرهنگی و ارزشـی اسلامی هــستند.

 

[کارینو]

در مجموع، زنان در بیش‌تر کشورها با موانع قانونی، فرهنگی و مذهبی روبرو هستند که این موضوعات نقش قابل توجهی در گسترش شکاف جنسیتی داشته است. تعدادی از این کشورها نسبت به وضعیت سیاسی و اجتماعی زنان رویکردی از بالا به پایین و دستوری اعمال کرده‌اند و سازکارهای متفاوتی برای کاهش رتبه شکاف جنسیتی خود انجام داده‌اند. مثلاً در حوزه سیاسی: اختصاص سهمیه معینی از تعداد کل نمایندگان برای زنان و انتصاب آنان در پست‌های مدیریتی، در حوزه‌ اقتصادی: تسهیل شرایط کار و رفع مشکلات شغلی زنان از جمله کاهش ساعت کاری زنان با شرایط خاص، مرخصی زایمان و آموزش کسب و کارهای کوچک و خانگی، حوزه آموزشی : ارائه برنامه‌های جامعی برای ریشه‌کنی بی‌سوادی خصوصاً در مناطق حاشیه‌ای و ساخت مدارس در مناطق روستایی جهت تسهیل حضور دختران در مدارس، حوزه بهداشتی: برنامه‌های جامع بهداشتی جهت بهبود وضع زنان در بحث سلامت، افزایش تحرک و فعالیت‌های جسمانی در زنان به دلیل پایین بودن میزان فعالیت جسمانی زنان، البته باید گفت اقدامات مذکور در هیچ کشوری برابری کامل مردان را برای زنان به ارمغان نیاورده است.

 

[کارینو]

کشورهای منتخب اسلامی

جهان اسلام با حدود 50 کشور اسلامي و مرزهای بين‌المللی معين دارای دولت‌های بزرگ و کوچک است. برای شناسایی شباهت‌ها و تفاوت‌های کشورهای اسلامی منطقه خاورمیانه از منظر وضعیت شکاف جنسیتی با کمک شاخص‌های بین‌المللی مقایسه انجام می‌گیرد. براي سنجش وضعيت زنان، داده‌های معتبر و يكساني كه بتوان آن‌ها را در مطالعات تطبيقي كشورها به كار برد در دسترس نيست و آنچه از سوی سازمان‌های بين‌المللی سنجش مي‌شود شکاف جنسیتی است.

 

[کارینو]

ميزان شکاف جنسيتي در يك جامعه با وضعيت زنان آن جامعه داراي تناظر است؛ به طوری كه بالا بودن ميزان این شکاف نشان‌دهنده‌ی ضعيف‌تر بودن جايگاه زنان در آن جامعه است. ازاين رو، در اين گزارش برای سنجش وضعيت زنان از شاخص سنجش شکاف جنسیتی به منزلة معرفي وضعيت زنان استفاده شده است. كشورهاي مورد نظر برای تحليل در این گزارش شامل 8 كشـور منتخب اسـلامي و در منطقـه‌ی خاورميانـه است كه عبارت‌اند از: عربستان سعودي، امارات متحده عربی، ايران، عراق، سوريه به عـلاوه، كشورهای پاكستان آذربایجان و تركيه به دليل اهميت همسـايگي بـا ايـران در تحليـل‌هـا وارد شده‌اند. البته کشور افغانستان علیرغم همسایگی با ایران به دلیل نداشتن آمار دقیق شکاف جنسیتی در منابع بین‌المللی سال 2020 از گروه کشورهای مورد مطالعه حذف گردید.

 

[کارینو]

چنانچه مجموعه این کشورها را به عنوان یک کل در نظر بگیریم، شکاف جنسیتی میان آن‌ها به مراتب بیش‌تر و برجسته‌تر از سایر نقاط جهان است. ضمن اینکه، تحلیل‌های این پژوهش نیز نشان‌دهنده تنوع و تفاوت‌های قابل ملاحظه بین این کشورهاست؛ از این رو در ادامه وضعیت شکاف جنسیتی در این کشورها به طور جداگانه بررسی می‌شود و سپس در انتها مقایسه تفاوت‌ها و شباهت‌های موجود میان آن‌ها بیان می‌گردد.

 

[کارینو]

امارات متحده عربی

در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس، مشروعیت سیاسی حکومت‌ها مانند عربستان سعودی از نوع سنتی و از طریق اتحاد بین خاندان سیاسی حاکم و علمای محافظه کار و روسـأی قبایل بوده است، تغییرات در حوزه زنان برای این لایه‌های اغلب سنتی مغایر با حفظ وضعیت موجود است. گرچه مقامات این کشور در راستای دستیابی به برابری جنسیتی راهنمایی را با عنوان «راهنمای توازن جنسیتی» منتشر کردند، اما همچنان سنت‌ها و نگرش‌های مردسالارانه بر جامعه امارات حضور گسترده زنان در جامعه را نمی‌پذیرند. در واقع دولت امارات بیش‌تر در راستای جلب سرمایه‌گذاری‌های خارجی، رسیدن به شاخص‌های توسعه پایدار و هماهنگی با افکارعمومی جهانی، سعی در اجرای آهسته تغییرات دموکراتیک و رعایت بیش‌تر حقوق زنان و به صورت کنترل شده، دارد. زیرا به گسترش روابط سیاسی و اقتصادی امارات با دیگر کشورها به ویژه کشورهای غربی کمک می‌کند.