آموزشی ضرورت و شیوه نقد کتاب

[SHAHDOKHT]

متکلّم را تا کسی عیب نگیرد سخنش صلاح نپذیرد
[گلستان سعدی، باب هشتم]

 

[SHAHDOKHT]

نقد کتاب به مفهوم کنونی در دیار ما سابقه چندان طولانی ندارد. آنچه در گذشته از نگرش واظهار نظر در نوشته دیگران وجود داشت از خصوصیّتی جدای از نقد برخوردار بود. نگرشها و اظهارنظرها در سابق ویژگی انکارگرایانه یا تأیید آمیز داشت و در شکل نقض و رد یا تقریظ و تأیید به ظهور می رسید.

 

[SHAHDOKHT]

پیرایشها یا تلخیصها را نیز در عین دارا بودن خصوصیت «گزینش و اظهارنظر» نمی توان جای نقد به مفهوم کنونی قرار داد، ولی در مجموع می توان گفت بین آن نوع نگرشها و نقد نوعی را به خانوادگی وجود دارد و از ماهیّتی همگون برخوردارند.

 

[SHAHDOKHT]

نقد کتاب به شیوه کنونی محصولی از اندیشه بشری است که در پی تجربه های فراوان به مرحله فعلی رسیده است و با توجّه به همگونی یاد شده و بازدهی خوبی که از آن انتظار می رود می توان در شکل گسترده در نشر و نگارش کشورمان به کار گرفت. با عنایت به بلبشوی نگارشی که در زمینه کتب اسلامی دیده می شود ورود آن به دایره فعالیت نویسندگان حوزه علوم اسلامی بایستگی دو چندان می یابد.

 

[SHAHDOKHT]

دست یافتن به چنین آرزویی در گرو آشنا ساختن نویسندگان با مفهوم درست نقد و زدودن غبار وحشت از چهره «نقد و انتقاد» است؛ چون با توجه به دست بردی که در مفهوم نقد شده، چهره ای نامأنوس و واهمه انگیز پیدا کرده است و رغبت لازم برای به کارگیری آن بین نویسندگان دیده نمی شود.

 

[SHAHDOKHT]

این تعبیر خاطره تلخ هجوها و مدحهای مبتذل شاعران و رد و نقضهای ناسزا آکند نگارندگان گذشته را در یادها زنده می کند و دنیایی پر عداوت و کینه دار را به یاد می آورد. از این رو باید با تبیین مفهوم درست «نقد» و به کارگیری بایسته آن از سوی نقادان کم کم خاطره انگیزی یاد شده را از واژه «نقد و انتقاد» زدود و مقوله «نقد» را در عالم «کتاب» به امر عادی و لازم تبدیل ساخت.

 

[SHAHDOKHT]

1. نقد چیست؟

نقد واژه ای عربی است که در فرهنگها چنین معنا شده است: «نَقَد الشیء: فَصَحَهُ لِیَعرِفَ جَیَّدَهُ مِنْ رَدِیئَه؛ چیی را نقد کرد، یعنی وارسی کرد تا نیک و بد آن را بشناسد».
و در خصوص سخن چنین می گویند: «نَقَد الکلَامَ: أظْهَرَ ما بِهِ مِنَ العُیُوبِ اَوِ المَحاسِنِ؛ سخن را نقد کرد، یعنی زشتی و زیبایی آن را نمایان ساخت».

 

[SHAHDOKHT]

و هرگاه تنها به عیبجویی و زشتی یابی آن نظر داشته باشد از واژه انتقاد به کمک حرف «عَلی» استفاده می کنند و می گویند: «اِنتَقَدَ الکَلامَ عَلی قائِلِه: أظهَرَ عَیْبَهُ؛ بر سخن گوینده انتقاد کرد یعنی زشتیهایش را آشکار کرد».(1)

 

[SHAHDOKHT]

آنانکه به مفهوم دقیق آن توجه دارند و خود را به کارگیری درست آن متعهّد می بینند واژه مزبور را در همین معنا استعمال می کنند و آن را نشان ارزشداری نوشته می دانند و نوشته ای را که مورد توجّه نقّادان قرار نیگرد سست و بی پایه می بینند.

 

[SHAHDOKHT]

جرجی زیدان در آغاز مجلّد دوم کتاب معروف خود تاریخ آداب اللغه العربیه می نویسد:
شکی نیست که سود انتقاد بیشتر از تقریظ است. گاهی چنین پنداشته می شود که انتقاد ارزش نوشته را پایین می آورد و اعتبار نویسنده اش را از بین می برد. در حالی که واقعیت جز این است و اگر گاهگداری چنین بازدهی درباره پاره ای نگارشها دیده می شود به خاطر آن است که آن نوشته ارزش توجه منتقدان را نداشته و اگر بی انتقاد رها می گشت زودتر به نابودی کشانده می شد، لکن کتابهای پراهمیّت با انتقاد، گسترش و رواج پیدا می کنند و نویسندگانش مشهورتر می گردند... انتقاد برای کتاب، نویسنده و خواننده سودمند است و به خاطر همین است که نویسندگان بزرگ اروپا اگر مطلبی بنویسند و مورد توجّه نقدگران قرار نگیرد، آن را اهانت بر خویش می شمارند؛ چون در دید آنان انتقاد جز برای اهتمام به کتاب و علاقه مندی به دانش انجام نمی پذیرند».(2)