هنر فلزکاری

[Ayumi]

هنر فلزکاری ایران در دوره اسلامی در امتداد سنت های هنر پیش از اسلام شکل گرفت و در طول چند قرن مبدل به یکی از برجسته ترین و ماندگارترین هنرها در جهان اسلام شد. این هنر سنتی در عین پیروی از قواعد کلی حاکم بر هنرهای اسلامی، روح هنر ایرانی را که مبتنی بر نقش و تزیین ایرانی است در خود محفوظ داشته است.

 

[Ayumi]

دوره اسلامی تا حمله مغول

هنر فلزکاری ایران که یکی از مهم ترین هنرهای سنتی ایران زمین به شمار می رود، در دوره اسلامی به مانند سایر هنرها در امتداد سنت های هنری پیش از اسلام شکل گرفت و در طول چند قرن به یکی از برجسته ترین و ماندگارترین هنرها در جهان اسلام تبدیل شد.

این هنر سنتی در عین پیروی از قواعد کلی حاکم بر هنرهای اسلامی، روح هنر ایرانی را که مبتنی بر نقش و تزیین ایرانی است، در خود محفوظ داشته است. چرا که هنرمندان و صنعتگران ایرانی پیوسته از زبان پر رمز و راز و نمادین تزیین برای بیان درون آهنگین و روح بلند و پر احساس خود بهره جسته و در طول تاریخ هزارساله این مرز و بوم حضور و وجود گهربار هنر ایرانی را به گونه ای مداوم و جاودانه بر پهنه تمدن جهانی ثبت نموده اند؛ و این همان دلیل ماندگاری و عظمت هنر فلزکاری ایران در طول اعصار و قرون متمادی است.

 

[Ayumi]

با پیروزی مسلمانان و انقراض امپراطوری ساسانی، دوران نوینی در تاریخ ایران زمین آغاز گشت. ایران بخشی از جهان اسلام شد و از آن پس ایرانیان نقش با اهمیتی در شکل گیری و توسعه و تحول تمدن اسلامی ایفا نمودند. در قرون بعد، شاهد استیلای اقوام مختلف ترک و مغول و افغان بر این سرزمین می باشیم، اما استحکام ریشه ها و سنت های فرهنگی این سرزمین و مردمان آن چنان بوده است که هنر ایرانی، ضمن اثرپذیری و اثرگذاری بر تمدن و فرهنگ اسلامی، سیر تحول خود راپیموده است.

در این دوران، هنر فلزکاری همچون سایر هنرها در بستری از سنت های پیشین و به دست هنرمندان ایرانی متحول می گردد و شاهد گسترش فنون، روش ها و حتی تزیینات ایرانی از شرق تا غرب جهان اسلام هستیم. این مقاله بر آن است این استمرار و رشد و تحول را از آغاز دوره اسلامی تا حمله مغول مورد بررسی قرار دهد و سپس فلزکاری به عنوان هنری که به دست هنرمند سنتی شکوفا می گردد، پی گرفته شود. در مبحث هنر فلزکاری و تزیین: زبان و بیان زبان نقوش در بیان جهان بینی هنرمندان بررسی و انواع نقوش به کار رفته در آثار هنری فلزکاری ایرانی بر شمرده می شود. هنر فلزکاری و نقوش در آثار برجسته عنوان آخرین بخش است که نقوش موجود در چند اثر برجسته دوران های مختلف بررسی می شوند.

 

[Ayumi]

هنر فلزکاری و تحول تاریخی: دوره اسلامی تا حمله مغول

فلزکاری یکی از مهم ترین هنرهای سنتی ایران زمین به شمار می رود.

وجود منابع سرشار فلزی چون مس، مفرغ، قلع، سرب و آهن باعث شد تا ایرانیان از دیرباز اشیا و لوازم مورد نیاز خود را با شکل دادن به فلزات مهیا سازند. در مشرق زمین همیشه به فلزکاری توجه خاصی داشته اند. فلز در دنیایی که بسیار مورد نهب و ویرانی قرار می گرفته از جهت دوام قابل اطمینان بود، اما شیشه و سفال را که به آسانی می شکست در روزگار پیشین نمی توانسته اند به خوبی مرمت کنند. مفرغ گرانبها بود و گاهی با طلا و نقره رقابت می کرد و دوامش از هر دو بیشتر بود. بعدها رسم و عادت نیز موجب رواج آن شد و مهارت فلزکاران که در طی قرن ها تکمیل شده بود، احتیاجات هنری جامعه را در همه ادوار تأمین می کرد.(1)

 

[Ayumi]

هنر فلزکاری ایران در دوره اسلامی در امتداد سنت های هنر پیش از اسلام شکل گرفت و در طول چند قرن مبدل به یکی از برجسته ترین و ماندگارترین هنرها در جهان اسلام شد. این هنر سنتی در عین پیروی از قواعد کلی حاکم بر هنرهای اسلامی، روح هنر ایرانی را که مبتنی بر نقش و تزیین ایرانی است در خود محفوظ داشته است.

این همان دلیل ماندگاری و عظمت هنر فلزکاری ایران در طول اعصار و قرون متمادی بوده است. هنر اسلامی بر ویژگی های هنر مبتنی بر دین اسلام دلالت دارد، ولی لزوماً معرف تمامی پدیده های هنری مسلمانان نیست. هنر اسلامی، در این معنا، محصول تمدنی است که طی چندین قرن در قلمرو وسیع اسلام شکوفا بود و سنت های هنری پایداری نیز به بار آورد. سنت های هنری اسلام با آنکه همگن و یکدست هستند، برخی تفاوت های محلی و منطقه ای نیز از خود نشان داده اند.(2)

 

[Ayumi]

بررسی پژوهش ها و مطالعات موجود در هنر فلزکاری ایران نشان می دهد که این عوامل در بررسی سیر تحول تاریخی مؤثر می باشند:

زمان، وضعیت سیاسی، مکان، مواد و مصالح، فنون و روش های ساخت، نقش مایه های تزیینی، سبک و سیاق هنری، فرم و کاربرد. تحقیق در مورد نحوه تأثیرگذاری این مؤلفه ها بر یکدیگر و بر تحول هنر فلزکاری مبین این واقعیت است که نقش مایه ها و نگاره های تزیینی موجود بر ظروف و اشیای فلزی، از نقطه نظر زیبایی شناشی و فنون و روش های نقش اندازی، نقش مهمی در تعیین و تبیین زمان، مکان وضعیت سیاسی و اجتماعی هر دوره و از این رو، تفسیر و بیان سبک و سیاق هنری حاکم بر هر دوره و هر منطقه ایفا می نمایند. بدین ترتیب، می توان تحول و توسعه هنر فلزکاری ایران دوره اسلامی تا حمله مغول را به سه دوره تقسیم کرد:

 

[Ayumi]

1- دوره اول از قرون اولیه برقراری حکومت اسلامی در ایران، یعنی از زمان زمامداری امویان آغاز شده و تا اواخر قرن سوم هجری ادامه می یابد. این دوران را می توان به عنوان عصر تداوم و تغییر بازشناخت. در اینجا، سنت های فلزکاری- چه از لحاظ اسلوب تزیینی و چه فنون ساخت- در امتداد روش های ساسانی ادامه می یابند.

 

[Ayumi]

یکی از مهم ترین روش های به کار رفته در این محدوده زمانی، روش عباسی است. امتیازی که روش یا سبک عبارسی دارد این است که در فنون تطبیقی و فرعی همان تزیینات ساسانی را به کار می برد ولی باز تحسینات و تصرفات جزیی در بعضی اوقات درآن مشاهده می شود که تا حدی از خشونت آن می کاهد. این امتیاز و خاصیت در آثار و صنایع فلزی و پارچه ها که در قرن دوم و سوم هجری (هشتم و نهم میلادی) ساخته و بافته شده است، به خوبی نمایان است.(3)

 

[Ayumi]

بدین ترتیب، سنت های فلزکاری ممالک مختلف اسلامی هنوز به طور بارز و مشخص به کار می روند، به ویژه که در ایران شناسایی و تمیز نمونه های فلزکاری پیش از اسلام و دوره اسلامی از یکدیگر به سختی صورت می گیرد به طوری که در بعضی از این اشیا که اغلب متعلق به قرون دوم یا سوم هجری است، تنها نوشته های حک شده بر روی آنها زمان دقیق ساخت شان را مشخص می سازد.(4)

 

[Ayumi]

- دوره دوم از اواخر قرن سوم هجری آغاز و تا آخر قرن پنجم ادامه می یابد. این دوران را از لحاظ نقوش تزیینی و مواد و روش های ساخت می توان عصر استقرار سبک جدید نام نهاد. در این دوره، حکومت عباسی که تاکنون به عنوان یک قدرت سیاسی مرکزی، امرا و فرماندهان خود را در نواحی مختلف ایران مستقر ساخته و تحت فرمان داشت، به تدریج دچار ضعف شده و توسط دولت های محلی و سلسله های جدیدالتأسیس ایرانی تبار چون آل بویه (454-320ه / 1062-932م) و سامانیان (396-204ه / 1005-819م) مبدل به حکومتی دست نشانده می گردد. از این رو، شهر بغداد که تاکنون به عنوان کانون هنرها شناخته می شد و به دلیل نزدیکی به شهر تیسفون، پایتخت ساسانیان، از سنت های ایرانی بهره می جست، از محوریت خارج شده و شهرهای دیگری که مراکز استقرار حامیان و پادشاهان و دربارهای مستقل می باشند، به عنوان مراکز و کانون های هنری جدید ایفای نقش می کنند. این امر باعث می شود که تا سبک و سیاق های جدید پدید آمده به نام شهرها و نواحی مختلف نامگذاری گردند.

بدین ترتیب، دوره دوم که شاخصه آن پیدایش سبک های جدید منطقه ای است به عنوان واسطه ای شناخته می شود که دوره اول را به دوره سوم یعنی دوره شکوفایی هنر فلزکاری سوق خواهد داد.