هنر فلزکاری

[Ayumi]

هنر فلز کاری ایران از اوایل قرن چهارم تا اواسط قرن هفتم هجری به اوج و شکوفایی خود می رسد. در این دوران که بخش اعظم آن مربوط به حکومت ترکان سلجوقی است، در عین جاری بودن سنت های قدیمی (چه از نظر فنون و روش های ساخت و چه از نقطه نظر نقوش)، شاهد ایجاد روش های جدید آرایش و زیباسازی سطوح می باشیم. در این دوران، علاوه بر رواج حکاکی که با مهارت و استادی تمام صورت می گیرد، روش طلاکوبی و نقره کوبی (که به ترصیع کاری شهرت یافته است) نیز رشد و توسعه می یابد. مرکز درخشش و شکوفایی این هنر را می توان مناطق شمال شرقی ایران، به ویژه خراسان و هرات دانست. امری که موجب پیدایش مکتب فلزکاری هرات می گردد. نقوش به کار رفته در این دوران بیشتر شامل نقوش مرکب کتیبه ای، نقوش به کار رفته در این دوران بیشتر شامل نقوش مرکب کتیبه ای، نقوش جانوران به ویژه پرندگان (چون طوطیانی که پشت به هم دور تا دور ظروف را فرا می گیرند)، شیر (به صورت مسطح یا برجسته) جانوران بال دار خیالی و نقوش هندسی است. شکل بندی هندسی، نظیر ستاره های بافته و گره ها و غیر آن، معمولاً مدور است و بنابراین نسبت به طرح هایی که با خط کش و پرگار کار می شده، زمختی و خشونت کمتری دارد. درهم بافتگی های تو در تو و تنگ اغلب دارای چارچوب است و با نقش مایه های منفرد ارتباط دارد و در کنار آنها تعداد زیاد هم نقوش رسمی و انتزاعی موجود است. چنین می نماید که پیکربندی های تازه و کوچک، هفت دایره یا هفت گل بر روی گلدانی بلند از خصوصیات بعضی از کارگاه های خراسان باشد. (47)

 

[Ayumi]

این رشد و تحول ایجاد شده در دوره سلجوقیان در امتداد استقرار سبک جدید تزیین است که در قرون سوم و چهارم به ویژه تحت حکومت سلسله های ایرانی تبار چون سامانیان و به خصوص آل بویه و پس از آنها غزنویان صورت گرفته است. سبک سلجوقی دنباله رو آهنگ توسعه ای است که در دوران غزنویان آغاز شده است. در این دوره یک فضای درخشان تزیین اسلامی در شرق ایران آغاز می شود که هنرمندان نقوش جدیدی را در طرح های خود وارد می سازند. نقش اسلیمی به عنوان حقیقی ترین نقش اسلامی شناخته شده و نیز کتیبه های بنایی به صورت خط کوفی و نسخ به عنوان اساسی ترین و اصلی ترین نقوش تزیین کاربرد می یابند. از این رو، انواع متنوع و فراوانی از نقش مایه های اسلیمی در این دوره مشاهده می شوند که ترکیب الگوهای اسلیمی و حروف ظریف کوفی از مهم ترین انواع این آذین ها به شمار می روند... هنرمندان در طرح های دیگر نیز از نقوش اسلیمی به عنوان زمینه ای برای سایر نقوش چون خط کوفی و نقوش پیکره ای (انسانی و حیوانی) بهره می جویند. (48)

 

[Ayumi]

یکی از برجسته ترین و مشهورترین نمونه اشیای این دوره دلو هراتی است (شکل5) که به دلو بابرینسکی (Bobrinski Buck-et) نیز معروفیت یافته است. این سطل بسیار زیبا که در سال 559 هجری ساخته شده و هم اکنون در موزه هرمیتاژ سنت پترزبورگ نگهداری می شود، به دست هنرمند توانا حاجی مسعود بن احمد در هرات تزیین شده و دارای نقوشی بسیار ظریف و صحنه های مختلف تصویری بوده که در اثر کاربردی هنرمندانه فلزات- برنج- مس و نقره- به روش مرصع کاری و کوبیدن فلزات (به صورت نواری) از تلالو و درخشش خاصی نیز برخوردار است. (49)

 

[Ayumi]

شکل 5- دلو هراتی، برنج ریختگی؛ نقره کوبی و مس کوبی شده؛ نقوش گیاهی، جانوری، کتیبه های کوفی و نسخ در ترکیب با صور انسانی و صور انسانی؛ هرات؛ 559 هجری؛ ارتفاع 5 /18 سانتی متر؛ موزه هرمیتاژ؛ پترزبورگ.

این ظرف که از اولین نمونه های نقره کوبی شده به شمار می رود با نقوش جانورین نقوش پیکره ای و کتیبه ای درهم بافته، ترکیبی از نقوش پیکره ای و جانوری به صورت شمسه با مضامین افسانه ای و نیز با نقوش انسانی شامل گروه های نوازندگان، عیاشان، شکارچیان و دو نفر در حال بازی تخته نرد مزین شده است. طرح های نقره کوبی شده با نقوش کتیبه ای و پیکره ای تزیین شده اند در حالی که بدنه ای دلو توسط سه نوار کتیبه ای افقی تقسیم بندی شده است. کتیبه بالایی با خط نسخ طراحی شده که در آن هر حرف به دو قسمت تقریباً مساوی تقسیم شده است. در قسمت میانی، حرکت های عمودی از تصاویر انسانی با صور گوناگون تشکیل یافته در حالی که حروف در قسمت پایین با شکل جانوران مزین شده اند. نوار حلقه شده بر گرداگرد مرکز دلو نیز به صورت کوفی موشح و خط نسخ با سرهای انسانی تزیین شده است. (50)

 

[Ayumi]

یکی از ویژگی های نقوش در این دوره سه بعدی شدن آنها است برای مثال نقش مار به شکل دسته دلو خودنمایی می کند و دیگر حضور مجدد نقوش با مضامین افسانه ای چون اژدهاست که به صورت مار در اشیای فلزی دوران سلجوقی به وفور دیده می شود. ریزآراستگی، ظریف کاری، پرداختن به جزییات، وجود نوعی توازن نامتقارن و وجود پیچیدگی در کلیه نقوش از ممیزات و شاخصه های ترکیب بندی تزیینی در این دوره به شمار می روند.

مکتب موصل را می توان به عنوان یکی دیگر از مهم ترین مراکز هنر فلزکاری دانست که در اواسط قرن هفتم در مناطق غرب ایران به اوج خود رسید. حضور هنرمندان فلزکاری در این نواحی باعث شد تا اشیای فلزی ساخته شده در موصل نیز در رقابت با هرات از زیبایی و درخشش فراوانی برخوردار گردند. یکی از برجسته ترین این نمونه ها، گلاب پاش دهانه بلندی است از جنس برنج که با استفاده از روش قلمزنی، نقره کوبی و مس کوبی مزین شده است (شکل6).

 

[Ayumi]

این گلاب پاش که ساخته دست هنرمندان زیر دست موصلی است (630 هجری) و از شاهکارهای هنری زمانه خود محسوب می شود، در سال 1283هجری قمری (1866م) از مجموعه دوک دوبلاکا (Duc de Blacas) به موزه بریتانیا منتقل شده است.

تزیینات این گلاب پاش که از فرم گلابی برخوردار بوده و دارای گردن دراز و دهانه بلندی است (که دیگر وجود ندارد) با ظرافت خاصی قلمزنی شده است، و این نشان می دهد که فلزکاران موصلی- غرب ایران- به لحاظ فن و زیبایی تزیینات با هنرمندان هراتی- شرق ایران- هماوردی می کردند. در این طرح نیز به مانند طرح قبلی (هرات)، تزیینات به صورت نوارهای موازی بدنه شی را منقوش ساخته اند. در این نوارها تزیینات متنوعی نقش بسته اند که هر یک موضوعات و مضامین خاصی را در بر می گیرند: مضامین کیهانی، صحنه های شکار، تاج گذاری، جنگ، صحنه های درباری و حتی صحنه های زندگی عادی روزمره چون زنی در کجاوه به همراه ملتزم رکاب. در یکی از این نقوش، صحنه ای از شکار بهرام گور به همراه آزاده دیده می شود. (51)

 

[Ayumi]

مهم ترین تفاوتی که در تزیینات و ترکیب بندی های موجود بین دو مکتب هرات و موصل به چشم می خورد، غالب بودن نقوش هندسی بر سایر نقوش در مکتب موصل است، در حالی که نقش مایه های به کار رفته هرات با در نظر گرفتن سنت های کهن تزیینات ایرانی، بیشتر بر محور نقوش پیکره ای و تصاویر انسانی و جانوری است. مسطح بودن تزیینات، تمایز آشکار بین شکل و زمینه از طریق به کارگیری ماهرانه نقوش هندسی در زمینه کار، متنوع بودن نقوش و مضامین به کار رفته، تکرار و پیچیدگی در عین تنوع، و وحدت در عین کثرت از شاخصه های بارز مکتب تزیینی موصل به شمار می روند.

 

[Ayumi]

نتیجه گیری

بررسی سیر تحولی هنر فلزکاری ایران در دوره اسلامی مبین این واقعیت است که رشد، توسعه و گسترش اولیه این هنر در امتداد سنت های کهن این سرزمین، به ویژه سنن برجای مانده از دوران ساسانی به وقوع پیوسته است. اما درآمیختن سنن باستانی با جهان بینی اسلامی نیز باعث ایجاد نوعی ارتباط معنوی مستحکم میان هنرمند و اثر هنری از یک طرف و پیوندی عمیق و جاودانه میان صورت و معنا از طرف دیگر گشته است، امری که موجب شده تا آثار باقی مانده از این دوران در زمره هنرهای ماندگار و جهانی قرار گیرند.

باید اذعان نمود که بدون وجود آثار هنر فلزکاری پیش از اسلام، شناخت تأثیر سبک تزیینی پیش از اسلام بر هنرهای اولیه ایرانی در دوره اسلامی غیر ممکن می نماید. استمرار روش تزیین فلزکاری دوره ساسانی در اولین قرون حکومت اسلامی به ویژه در ظروف نقره ای کاملاً مشهود است، به طوری که حتی برخی از آنها نیز به اشتباه به دوره ساسانی نسبت داده می شوند و تنها نوشته ها و کتیبه های حک شده بر روی آنهاست که موجب تمایز آنها می گردد.(52) بدین ترتیب، تعداد متنابهی ظروف با صحنه های شکار و بعضی موضوعات تصویری وجود دارند که متعلق به هنر ساسانی بوده و در برخی از آنها نیز نام صاحبشان به خط پهلوی نوشته شده است.

اما سبک جدید فلزکاری از قرن سوم هجری جان می گیرد، چنانچه تعداد زیادی از اشیای نقره و ظروف موجود در موزه هرمیتاژ سن پترزبورگ وجود دارند که مدت ها تصور می شد متعلق به دوران ساسانی است اما اکنون به دوره آل بویه نسبت داده می شوند. در حقیقت حمایت سلسله های ایرانی تبار چون سامانیان و آل بویه در رشد و شکوفایی هنر فلزکاری با تزیینات ایرانی نقش مهمی ایفا نموده است.

با روی کار آمدن سلجوقیان در شرق ایران شاهد یک دوره پر شکوه در هنر فلزکاری ایران می باشیم که از قرن ششم هجری آغاز شده و تا حمله مغول در قرن هفتم امتداد می یابد. هنرمندان و فلزکاران این دوره با استفاده از اسلوب جاگذاری قطعات طلا و نقره و مس بر روی مفرغ و برنج به موازات بهره جویی از فنون برجسته کاری و کنده کاری، جلوه های متنوع رنگین و نورانی بر سطح فلز ایجاد می نمایند. آنها با استفاده از طرح های نگارگران و کتاب آرایان، پیکره های انسان و حیوان را با نقوش اسلیمی و هندسی و نیز کتیبه های خوشنویسی درهم آمیخته و با استفاده از فنون غنی سازی، رویه فلزات جامد و خاموش را نورانی و روشن می سازند. در این دوره می توان این رشته از هنر را به کیمیا مانند کرده که شاهکار آن همانا تبدیل سرب است به زر و سرب از فلزات نازل و بی شکل و تیره است. در صورتی که کیمیا همانا وسیله ای است برای دگرگونی جسم به روح، کیمیاگران می گویند که بدن باید روح شود تا روح بدن شود.(53) در مقام و مقایسه می توان گفت که هنر فلزکاری اسلامی در دوره سلجوقیان در بستری از سنت و تحول و با بهره گیری از میراث گذشتگان، آفریننده نوعی واژگان تزیینی گشته است که معروف ترین مشخص هنر فلزکاری در دوره اسلامی شناخته می شود.

حمله مغول به ایران مانند سایر حوادث اسفباری که همواره در طول تاریخ باعث انقطاع تحول در کلیه شئون ایران زمین گشته اند، باعث شد تا در مناطق تحت اشغال، فعالیت کارگاه های هنر فلزکاری به خاموشی گراید، اما شواهد تاریخی نشان می دهند که مهاجرت ایرانیان به مناطق غربی موجب ادامه حیات سنن فلزکاری شرق ایران به ویژه مکتب هرات گشت و این چنین است که مکتب موصل در پیروی از همان روش و فنون هم چنان به درخشش خود ادامه داد.

سنت فلزکاری سلجوقیان در دوران حکومت های ایلخانیان (737 -654ه / 1336-1256م)، تیموریان (912-707ه / 1506 -1307م)، به ویژه صفویان (1145-907ه / 1732-1501م) و نهایتاً قاجار (1343-1193ه /1924-1779م) در همان بستر پر تلالو و درخشان خود ادامه طریق داده، به طوری که آثار به جا مانده از این دوره مؤید استمرار روش ها و تزیینات پیشین است. باری، هنر ایران به ویژه تزیینات پر رمز و راز ایرانی در طول قرن ها در بستری آرام جریان یافته است، پس امروز بر ما است که با تدبیر و مدیریت صحیح، تحقیق و تدبر و یافتن ریشه ها و نیز مستحکم تر ساختن آنها و نیز در تطابق با حرکت های نوین هنری طرحی نو دراندازیم.