آموزشی قالب‌های کهن۳ (دوبیتی، تصنیف، چهارپاره، مفرد، تضمین)

[Ayumi]

چهارپاره چیست؟​

اگر به فرهنگ عمید مراجعه کنیم، می‌بینیم که برای چهارپاره معانی متنوعی بیان شده است:‌ «نوعی گلوله سربی که در تفنگ‌های سر‌پر به‌ کار می‌رفت»، «نوعی ساز» و «دو جفت زنگ که هنگام رقص به ‌سر ‌انگشتان می‌بندند». اما در اصطلاح ادبی، «چهارپاره» نوعی شعر با بندهای چهارمصراعی است که قافیه دوم و چهارم هر بند آن یکسان است.

 

[Ayumi]

اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، چهارپاره که به آن «چارپاره» نیز می‌گویند، یک قالب شعری است که هم وزن دارد و هم قافیه و از چند بند تشکیل شده است. هر بند شامل چهار مصراع است که مصراع‌های دوم و چهارم آن هم‌قافیه‌اند. توجه به این نکته ضروری است که رعابت قافیه تنها درون هر بند لازم است و بدین ترتیب، می‌توان گفت که چهارپاره قالبی است آزاد.

 

[Ayumi]

چهارپاره گاهی «دوبیتی‌های پیوسته» نیز نامیده می‌شد که به نظر می‌رسد چنین چیزی درست نباشد. دوبیتی‌های پیوسته از نظر مساوی بودن طول مصراع‌ها و ماهیت چندبندی بودنِ قالب شعر مشابه چهارپاره است. اما آنچه تفاوت این دو را سبب می‌شود، قافیه‌بندی است.

 

[Ayumi]

در دوبیتی‌های پیوسته دو نوع قافیه‌بندی وجود دارد: اول اینکه مصراع‌های اول و چهارم هم‌قافیه‌‌اند و مصراع‌های دوم و سوم به‌شکل مثنوی قافیه هماهنگ دارند. دوم آنکه در هر بند، مصراع‌های اول با سوم و دوم با چهارم هم‌قافیه هستند. به همین دلیل است که این ساختار با ساختار چهارپاره تفاوت دارد. گاهی به چهارپاره «رباعیات پیوسته» نیز می‌گویند که آن نیز صحیح نیست.

 

[Ayumi]

شکل قالب چهارپاره​

شکل قالب چهارپاره در تصویر زیر نشان داده شده است. همان‌طور که می‌بینیم، چهارپاره بندهایی شامل چهار مصراع دارد که مصراع‌های دوم و چهارم هر بند هم‌قافیه‌اند.

 

[Ayumi]

تاریخچه پیدایش چهارپاره​

آمر طاهر احمد، عضو انستیتوی ایران‌شناسی فرهنگستان علوم اتریش، در مقاله «پیدایش چهارپاره و جایگاه آن در تجدّد شعر فارسی» ریشه قالب چهارپاره را از شعر فرانسه و به‌ویژه ویکتور هوگو می‌دانند. در شعر فارسی، چهارپاره از جدیدترین انواع اشعار است که و پس از دوران مشروطه و همزمان با گسترش شعر نو به وجود آمد و رواج یافت.

 

[Ayumi]

سیروس شمیسا در کتاب انواع ادبی معتقد است که جعفر خامنه‌ای اولین چهارپاره را سروده و پس از آن محمدتقی بهار و مهدی حمیدی شیرازی و رشید یاسمی و لطفعلی صورتگر از او تقلید کرده اند. اما به گفته آمر طاهر احمد این ادعای شمیسا از درجه اعتبار ساقط است، زیرا دو سال پیش از اولین چهارپاره جعفر خامنه‌ای، رشید یاسمی چهارپاره «هواپیما» را در سال ۱۲۹۵ سروده است.

 

[Ayumi]

ضیاءالدین ترابی در کتاب چهارپاره و چهارپاره‌سرایان معتقد است آنچه که امروزه به‌عنوان چهارپاره می‌شناسیم، پیش از نیما یوشیج رواج نداشته و شاعران جوان به تبعیت از نیما در این قالب شعر سروده‌‌اند. البته، باید گفت که آنچه نیما برای نخستین بار سروده پنج قطعه دوبیتی پیوسته بوده است که تفاوتش را با قالب چهارپاره بیان کردیم.

 

[Ayumi]

موضوع چهارپاره چیست؟​

چهارپاره از نظر موضوع و مضمون ساختاری منسجم دارد و به موضوع واحدی می‌پردازد. در چهار‌پاره شاعر بیشتر به موضوعات اجتماعی و مضامین غنایی می‌پردازد.

 

[Ayumi]

چهارپاره‌سرایان معروف​

همان‌طور که گفتیم، به‌نوعی نیما یوشیج و جعفر خامنه‌ای و رشید یاسمی از پیشگامان چهارپاره‌سرایی در ایران بوده‌اند. دیگرانی مانند محمدتقی بهار، حبیب یغمایی، مهدی حمیدی شیرازی، لطفعلی صورتگر، دکتر خانلری، مجدالدین میرفخرایی، فریدون توللی، اسلامی ندوشن و نادر نادرپور نیز چهارپاره‌هایی سروده‌اند.