ادبیات کهن مرزبان‌نامه

[یآقوت؛]

از آنجا که هم وراوینی و هم ملطیوی دلیل بازنویسی این اثر را آراستن آن به فصاحت و بلاغت دانسته‌اند، یحتمل کتاب اصلی دارای آرایه‌های لفظی و معنوی چندانی نبود و به نثر مرسل نوشته شده‌بود. مشخص نیست که نسخه وراوینی تا چه حد بر اساس متن اصلی یا مستقل از متن اصلی کتاب مرزبان بن رستم بوده‌است. وراوینی در مقدمه‌اش می‌گوید که نسخهٔ خطی مورد مطالعهٔ او به «زبان طبرستان» آن دوره بوده‌است و او مطالب را شایسته ارائه به فارسی نو می‌داند.

 

[یآقوت؛]

مرزبان‌نامه به نثر بوده‌است و حاوی انواع داستان‌های کوتاهی بود که به عنوان نمونه‌های اخلاقی به کار رفته‌اند و به واسطهٔ یک داستان اصلی و چند داستان فرعی به هم پیوند می‌خورند. در دو نسخهٔ فارسی این کتاب، با آیات و عبارات فراوان عربی و به قلمی پیچیده نوشته شده‌اند. به‌طور کلی مرزبان نامه شبیه به دیگر آثار رایج سده‌های میانه است، به گونه‌ای که سنت‌های ادبی مختلف ایرانی-اسلامی را در بر می‌گیرد. لحن دینی از همان فصل اول که پایه اصلی کتاب است، مورد استفاده قرار می‌گیرد و با این حال، اثر به‌طور قابل توجهی حاوی عناصر و ارجاعات مختلف پیش از اسلام است که به نوبهٔ خود مضامین تعلیمی مختلفی از حکمت، نصیحت و سیاست‌نامه را در هم می‌آمیزد و با این امر، در تلاش است درستی اخلاقی، پندهای حکیمانه و بالاتر از همه حفظ آرمان شاهنشاهی ایران را مورد بیان قرار دهد.

 

[یآقوت؛]

روبن لوی در مقدمهٔ کتاب می‌گوید این داستان‌های ایرانی آموزه‌های اخلاقی را همراه با خرد عملی زیرکانه‌ای ارائه می‌دهند، که اغلب سرگرم‌کننده است تا برای مخاطبی که باید با معیارهای نوین روزگار خود می‌زید، خوشایند باشد و پیچیده به نظر نرسد. مرزبان‌نامه اثری سنت‌گرا است و توجه به آداب و رسوم گذشتگان برای آن حائز اهمیت است. در این کتاب اخلاق، پرهیزگاری، قناعت و وارستگی مورد توجه هستند و از این نظر با قابوس‌نامه تفاوت بسیاری دارد.

 

[یآقوت؛]

مرزبان در کتابش، شدیداً تحت تأثیر سنت فکری ایرانیان دربارهٔ فرهٔ ایزدی است و پادشاه را دارای تأیید و توفیق الهی می‌داند. او گاه شاه را به آفتابی رخشنده و گاه به مادری مهربان تشبیه می‌کند. مؤلف مرزبان‌نامه برخلاف دیگر سیاست‌نامه‌های معاصر، از قشر نخبگان غیر حکومتی است و توصیه‌هایی از چنین دیدگاهی به شاه، درباریان و نخبگان حکومتی و غیر حکومتی ارائه کرده‌است. مرزبان‌نامه یک اثر ادبی-سیاسی است که در قالب حکایات گوناگون، موضوعات اجتماعی، سیاسی و اخلاقی را نقد و ارزیابی می‌کند.

 

[یآقوت؛]

این کتاب برای یک حکومت محلی کوچک دستورالعملی ارائه می‌کند که در میان کشمکش رقیبان متعدد چگونه خود را از گرفتاری برهاند؛ از این حیث با اثری همچون سیاست‌نامه اثر خواجه نظام‌الملک که در زمان اوج قدرت سلجوقیان نوشته شد و با دیدی کلان می‌نگرد، متفاوت است و چه بسا ریشهٔ اختلاف نظر نویسندگان دو اثر به این مسئله مربوط باشد. از مهم‌ترین اصولی که در مرزبان‌نامه فرمانروا بدان توصیه شده، عدالت و انصاف، رفتار صحیح با زیردستان، رعایا، دوستان و دشمنان، اخلاق نیک، مجازات مجرم، دوری از دوستان دروغین و شایسته‌سالاری است. برخی ویژگی‌های لیبرالیسم و آزادی‌خواهی نیز در حکایت‌های مرزبان‌نامه به چشم می‌خورند و مؤلف از زبان حیوانات و به صورت استعاری، در این کتاب به فرمانروایان اصول آزادی را گوشزد می‌کند.

 

[یآقوت؛]

مهدی رضایی این احتمال را در نظر می‌گیرد که کتاب مرزبان‌نامه بر اساس اندرزنامه‌های پهلوی نوشته شده‌باشد که در زمان خسرو انوشیروان و به تقلید از کلیله و دمنه نوشته شدند و حتی محتمل می‌داند که این کتاب در ابتدا ترجمه‌ای از زبان فارسی میانه بوده‌باشد. او در گواه سخنش، استدلال می‌کند که شخصیت خسرو در هشت داستان کتاب حضور دارد ولی از شاهان بعدی ساسانی در آن نامی نیست و همچنین در جایی از نسخهٔ روضةالعقول کاربرد خاصی از فعل مضارع برای نقل‌قول از خسرو آورده شده‌است. اما عزتی‌پرور با نقل نظر احمد تفضلی دربارهٔ شباهت باب چهارم مرزبان‌نامه به رسالهٔ ماتیکان یوشت فریان، می‌گوید مؤلف مرزبان‌نامه در تدوین اثرش از رسالهٔ پهلوی استفاده کرده ولی آن مستقیماً مأخذ حکایت نیست.

 

[یآقوت؛]

در میان حکایت‌های مرزبان‌نامه، هیچ‌یک مرتبط با وقایع پس از اسلام نیستند و نام‌های خاصی که در کتاب دیده می‌شوند و شخصیت‌های تاریخی آن، ایرانی و بعضاً یونانی هستند و هیچ اسم عربی در آن نیست. همچنین نام تمام موقعیت‌های جغرافیایی نامبرده در هر دو نسخهٔ فارسی مرزبان‌نامه متعلق به ایران پیش از اسلام است و اسامی قلمرو اسلام در آن دیده نمی‌شود. در روضةالعقول حکمت‌ها و گفتاوردهای بسیاری از بزرگان و موبدان پارس نقل شده‌است. از مضامین دین مزدیسنا هم در این کتاب بهره برده شده‌است. جلیلی، فرضی و پوردرگاهی، از دانشگاه آزاد تبریز، دَه ویژگی اساطیری دربارهٔ درخت – از قبیل درخت کیهانی، اشراق، شفادهی و درمان‌بخشی، ارتباط درخت با پریان، ارتباط با مار، نقش درخت در تعیین سرنوشت، پناهگاه بودن درخت، ارتباط درخت با نسب‌شناسی، پرستش درخت و سخنگویی درخت – را برشمرده و کاربرد گستردهٔ این مفاهیم اساطیری در مرزبان‌نامه را شاهدی می‌دانند که نشان می‌دهد این اثر از عهد ساسانیان و یحتمل دورهٔ انوشیروان ساسانی، بازمانده باشد.

 

[یآقوت؛]

حکایت «دیوِ گاوپای و دانای دینی» مشهورترین و بحث‌برانگیزترین داستان در کتاب مرزبان‌نامه است. این حکایت که تمام باب چهارم کتاب را شامل می‌شود و داستانی بلند است، دارای بُن‌مایه و رنگ و بوی اساطیری و اشاره‌هایی به باورهای عامیانه است. نویسندگان و پژوهشگران دربارهٔ این داستان نظرات گوناگونی ارائه کرده‌اند. محمد معین این داستان را برگرفته از رسالهٔ ماتیکان یوشت فریان و اَخت می‌دانست و کتابی به نام یوشت فریان و مرزبان‌نامه (۱۳۲۴) را به این موضوع اختصاص داد. او شباهت‌های دو داستان و جزئیاتشان را مقایسه کرده‌است: هر دو حکایت مبتنی بر مناظره است. در هر دو، مناظره‌ای میان یک دیو و یک آدمی در جریان است. دیو در هر دو روایت پیشوای دیوان معرفی شده. آدمی نیز فردی دین‌دار و پرهیزگار معرفی می‌شود. در هر دو داستان دیوان با لشکریان خود، آمادهٔ نبرد هستند. هر دو حکایت دیو را زیرک ولی مرد دین‌دار را آگاه‌تر از او جلوه می‌دهد.

 

[یآقوت؛]

در هر دو داستان دیو از پاسخ‌های مرد دین‌دار در مناظره متعجب می‌شود و نهایتاً هر دو حکایت با شکست دیوان از آدمی پایان می‌پذیرد. سیروس شمیسا ضمن مخالفت با مقایسهٔ محمد معین، منشأ داستان دیو گاوپای را در شکست مردمان بومی مازندران و گیلان باستان از آریایی‌ها و پذیرش آیین زرتشتی توسط بومیان این منطقه می‌جوید. شمیسا معتقدست در این حکایت، شکست نظامی بنا به طرح‌های اساطیری، بدل به شکستی معنوی شده‌است و این داستان سی*ن*ه به سی*ن*ه نقل شده تا به مرزبان بن رستم رسیده‌است.

 

[یآقوت؛]

احمد تفضلی معتقدست این داستان عیناً از یوشت فریان اخذ نشده‌است ولی نویسندهٔ مرزبان‌نامه از این داستان تأثیر پذیرفته‌است. رزمجو و خلیلی معتقدند این چون در این داستان اساطیری زمان، مکان و شخصیت‌ها در هاله‌ای از ابهام هستند، می‌توان برداشت‌های مختلفی از آن داشت و به‌طور نمونه مرد دینی را با هوشنگ یا زرتشت نیز قابل قابل قیاس دانست، ولی با توجه به این که داستان دیو گاوپای در شهر بابـِل می‌گذرد، آن را با داستان سلیمان نزدیک‌تر دانستند.