آموزشی مزایا و معایب ویرایش رایانه‌ای

[Ela]

ویرایش، به لحاظ‌های مختلف، دارای اقسامی است. از نظر محیط، ویرایش بر دو نوع کاغذی و رایانه‌ای است. قبل‌ از اختراع رایانه، انجام ویرایش، منحصر در کاغذ بود؛ امّا امروزه با اختراع و پیشرفت روزافزون رایانه و نرم‌افزارهای جانبی آن، برخی ویراستارانِ علاقه‌مند به رایانه، از ویرایش رایانه‌ای استفاده می‌کنند. ویرایش رایانه‌ای، با جود فواید بی‌شماری که دارد ـ مانند سرعت بالا به‌ دلیل استفاده از دستورات کلی (Find و Replace) ـ دارای معایبی نیز هست. در نوشتار حاضر، برخی از مهم‌ترین فواید و معایب ویرایش رایانه‌ای بررسی شده و راهکارهای مناسب نیز ارائه گردیده است. روش پژوهش، کتابخانه‌ای است و در طرح برخی مباحث، از تجربیات کاربران استفاده شده است

 

[Ela]

اهمیت صحیح بودن کلام

در روایتی از امام جواد(ع)، صحیح خواندن قرآن و دعا، فضیلت شمرده شده است. این روایت، اگر چه درباره زبان فارسی و ویرایش نیست، امّا از آن، پاک و پاکیزه بودن کلام دانسته می‌شود؛ هدفی که مورد توجّه ویراستارانِ زبان‌های مختلف است.

«أَحْمَدُ بْنُ فَهْدٍ فِی عُدَّةِ الدَّاعِی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْجَوَادِ(ع) قَالَ: مَا اسْتَوَی رَجُلَانِ‏ فِی حَسَبٍ وَ دِینٍ قَطُّ إِلَّا کانَ أَفْضَلُهُمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ آدَبَهُمَا. قَالَ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ عَرَفْتُ فَضْلَهُ عِنْدَ النَّاسِ فِی النَّادِی وَ الْمَجَالِسِ فَمَا فَضْلُهُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ قَالَ: بِقِرَاءَةِ الْقُرْآنِ کمَا أُنْزِلَ وَ دُعَائِهِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَیثُ لَا یلْحَنُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الدُّعَاءَ الْمَلْحُونَ لَا یصْعَدُ اِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛(1)

احمدبن‌فهد در عدة الداعی از امام جواد(ع) نقل کرده که آن حضرت فرمود: اگر دو نفر در دیانت و مفاخر آبا و اجدادى(2)‏ برابر باشند، آن یک که ادبش بیشتر است، نزد خداوند متعال برتر و بافضیلت‏‌تر است. راوى گوید: پرسیدم: فدایت شوم! برترى فرد مؤدّب نزد مردم و در مجالس معلوم می‌باشد؛ امّا نزد خداوند بلندمرتبه چگونه است؟ فرمود: فضیلتش به این است که قرآن را همان‌گونه‌که نازل شده، قرائت می‌کند و در دعا کردن، از غلط‌گویى پرهیز دارد؛ چون دعاى غلط، به‌سوى خداوند متعال بالا نمی‌رود.»

شبیه همین مضمون، سخن امام صادق(ع) است که فرمود: «نَحنُ قَومٌ فُصَحاءُ إذا رَوَیتُم عَنّا فَاعرِبُوها؛ ما قومى فصیح و خوش‌سخن هستیم. هرگاه از ما سخنى را نقل می‌کنید، درست نقل کنید.»

 

[Ela]

اقسام ویرایش

ویرایش، دارای اقسامی است. می‌توان بر اساس ویژگی‌های مختلف، اقسام متفاوتی را برای ویرایش برشمرد. در ذیل، با توجّه به دو خصیصه «عملکرد ویراستار در متن» و «فضا و محل ویرایش»، برخی از انواع ویرایش را تبیین و بررسی می‌کنیم. گفتنی است که اقسام مطرح‌شده در نوشتار حاضر و زیرمجموعه‌های آنها، محصور عقلی نیستند و شاید بتوان موارد دیگری را هم اضافه کرد.

 

[Ela]

. اقسام ویرایش بر مبنای عملکردِ ویراستار در متن
کار ویراستار و حیطه فعّالیّت وی در متن، متفاوت است؛ مثلاً گاهی به پاک‌سازی اغلاط صوری و ظاهری متن می‌پردازد؛ مانند: رعایت فاصله و نیم‌فاصله.(4) زمانی ایرادات زبانی متن را برطرف می‌کند؛ مانند: اصلاح خطا دستوری و گرته‌برداری‌ستیزی(5)، و گاهی نیز عیار متن را از نظر علمی می‌سنجد؛ همچون اساتید راهنما و مشاورِ پایان‌نامه‌ها و رساله‌های حوزوی و دانشگاهی و همچنین داوران و ارزیابان مقالات علمی ـ پژوهشی یا علمی ـ ترویجی.(6)

بنا بر عملکرد ویراستار در متن، می‌توان اقسام ذیل را نام برد:

 

[Ela]

ویرایش صوری (فنّی) (7و8)

در این محدوده، بایستگی شکلی و ظاهری اثر، مورد نظر است و ویراستار فارغ از موارد محتوایی و زبانی، تنها مسائل شکلی کار را بررسی می‌کند که عبارت‌اند از:

- نشانه‌های سجاوندی؛- بازبینی و یک‌دستیِ ارائه متن و ضبط نام‌ها و اصطلاحات غیرفارسی؛- کاربرد صحیح اعداد و ارقام؛- چگونگیِ استفاده از عوامل ارائه مفاهیم، همچون: تصاویر، جدول، شکل، نقشه و نمودار؛- بازبینی کتاب‌شناسی، ارجاعات و واژه‌نامه؛- تبدیل مقیاس‌ها و بررسی داده‌های واژگانی و تخصّصی؛- اعراب‌گذاری، آوانویسی و توضیح معنای واژگان در صورت لزوم؛- بازبینی تمام اثر از نظر هم‌خوانی آن با ضوابط ارائه متون علمی و مکتوب؛(9)- اعمال شیوه‌نامه مقبول ناشر در اثر و تطبیق همه جنبه‌های ظاهری و صوری اثر با قواعد شیوه‌نامه.(10)

 

[Ela]

ویرایش زبانی (دستوری ـ زبانی/ ادبی ـ نگارشی)(11)

این نوع، بیشتر بر اشکال‌های زبانی و بیانی اثر تمرکز دارد و جدای از صحّت و سقم مطالب ارائه‌شده، با در نظر گرفتن زبان معیار، شیوه نگارش مطلب را بازبینی می‌کند و مجموعه‌ای از موارد زیر را شامل می‌شود:

- حذف خطاهای دستوری و زبانی و جایگزینی موارد بایسته؛- ابهام‌زدایی و برطرف کردن اختلاف‌های سبْکی؛- حفظ یک‌دستی زبانی و هماهنگی ارائه مطلب.

در این‌گونه از ویرایش، تصحیح خطاهای شایع زبانی و سبْکی، همچون: گرته‌برداری، معادل‌یابی بی‌مورد، کاربرد تعبیرهای نامناسب، درازنویسی و خلاصه‌گویی، از وظایف ویراستار است.(12)

استاد عبدالحسین آذرنگ، مصادیق این قسم را توسعه داده و مواردی همچون: صحّت املائی و انشائی نوشته، شیوه خط و نشانه‌گذاریِ متن را نیز به آن اضافه کرده است:

«ویراستاران زبانی، دستوری، زبانی ـ ادبی و نگارشی که گاه ممکن است با نام‌های دیگری از آنها یاد کنند، اثر را از حیث مطابقت با قاعده‌های دستوری، آیین درست‌نویسی، رسائی جمله‌ها و عبارت‌ها، صحّت املائی و انشائی نوشته، تقطیع درست و متناسب مطالب، شیوه خط و نشانه‌گذاریِ متن، ویرایش می‌کنند.»(13)

 

[Ela]

. ویرایش محتوایی

وظایف ویراستار محتوایی، عبارت است از:

- حذف اشتباهات و تصحیح خطاهای نگارشی؛- توضیح ابهام‌ها و موارد مجمل؛- بازبینی نقل‌قول‌ها و ارجاعات؛- بازبینی کلّ اثر با توجّه به نحوه علمی ارائه مطالب.(14

 

[Ela]

‌ویرایش متنی​

ویرایشی است که در آن ویراستار، ویرایش صوری و زبانی، هر دو را با هم انجام می‌دهد

 

[Ela]

ﻫ . ویرایش اسلوبی

ویرایش اسلوبی، هنرِ ویراستار ادبی باتجربه، متن‌شناس، سبک‌شناس، روش‌شناس و مسلّطی است که به انواع اسلوب‌ها یا سبک‌های نگارش احاطه دارد و می‌داند زبان، بیان و لحن مناسب برای هر اثری، در هر دوره‌ای و خطاب به هر سنخی از مخاطب، چه ویژگی‌هایی دارد و چگونه باید آن را به‌کار برد. در مؤسّسه‌های انتشاراتی بزرگ و بین‌المللی، در ویرایش آثار ادبی نویسندگان برجسته و صاحب سبک، از ویراستاران اسلوبی استفاده می‌کنند. ویرایش اسلوبی خوب، اوج ویرایش‌های زبانی است.(16)

هر کدام از اقسام فوق، ویراستارانی دارد و ممکن است ویراستاری در تمامی موارد مذکور متبحّر و باتجربه باشد. در برخی مؤسّسات(17) و انتشارات‌ها، ویراستاران تحت نظر و رهبری ویراستار ارشد فعّالیّت می‌کنند. ویراستار ارشد، فردی شاخص است و معمولاً گروهی از ویراستاران را رهبری می‌کند. ویراستاران ارشد، با نویسندگان ارتباط دارند و در رشد و پرورش آنان می‌کوشند.(18)

 

[Ela]

اقسام ویرایش از جهت فضا و محلِ ویرایش

ویرایش از جهت فضا و محلّ آن، بر دو گونه است:

الف. ویرایش کاغذی؛ب. ویرایش رایانه‌ای.

در ابتداء و قبل از اختراع رایانه، یگانه محلّ ویرایش، کاغذ بود. ویرایش رایانه‌ای، متعلّق به ویراستارانی است که در کار کردن با رایانه و نرم‌افزار Microsoft Word مهارت دارند. هم‌اکنون در برخی از مؤسّسات و انتشارات‌ها، ویرایش کاغذی منسوخ شده است.