آموزشی معرفی آرایه های ادبی در یک نگاه

[شاهدخت]

آرایه‌ کنایه
کنایه در لغت به معنی پوشیده سخن گفتن است. در اصطلاح ادبی هم به کار بردن یک ترکیب یا عبارت که دو معنی دارد. یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن است و منظور نویسنده یا شاعر هم همان معنی دور است.



در بیت زیر از سعدی آرایه‌ کنایه به کار رفته است:

گرم باز آمدی محبوب سیم اندام سنگین دل

گل از خارم برآوردی و خار از پا و پا از گِل

کنایه از بی رحم و نامهربان
استعاره از رفع مشکل و ناراحتی

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی مراعات النظیر (تناسب)
مراعات النظیر یا تناسب آرایه‌ای است که در مصرع یا بیت یا عبارت کلمه‌هایی را بیاورند که بین آن‌ها تناسب و ارتباط وجود داشته باشد. این تناسب و ارتباط گاهی از نظر زمان، مکان، و گاهی از نظر جنس، همراهی و … است.



به این بیت از قیصر امین پور نگاه کنید:

بی تو می‌گویند تعطیل است کار

عشق اما کی خبر از شنبه و آدینه دارد

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی تضاد (طباق)
در لغت به معنای دو چیز را در مقابل یکدیگر قرار دادن است. از اسامی دیگر آن می‌توان طباق، مطابقه، تکافو و تطبیق را هم نام ببریم. در اصطلاح ادبی هم به کار بردن دو یا چند واژه با معنی و مفهوم مخالف در یک بیت یا عبارت را تضاد یا طِباق می‌گویند.



در این بیت از حافظ آرایه‌ تضاد را به وضوح می‌بینیم:

جلوه بخت تو دل می‌برد از شاه و گدا

چشم بد دور که هم جامی و هم جانانی

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی متناقض نما (پارادوکس)
آرایه‌ متناقض نما یکی دیگر از آرایه‌‌های ادبی معنوی است. آوردن دو چیز متضاد همزمان با هم، در بیت یا عبارت به طوری که وجود یکی دیگری را نقض کند متناقض‌نما یا پارادوکس نامیده می‌شود.



یکی از نمونه‌های پارادوکس بیت زیر از سعدی است که شاید به گوش‌تان آشنا باشد:

هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای

من در میان جمع و دلم جای دیگر است

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی تلمیح
تلمیح در لغت به معنای «به گوشه چشم نگریستن» یا اشاره کردن با چشم است. در اصطلاح ادبی هم اگر شاعر یا نویسنده در نوشته‌ خود به آیه، حدیث، واقعه‌ی تاریخی یا اسطوره‌ای و یا بخشی از یک داستان تاریخی اشاره کند، از آرایه‌ تلمیح استفاده کرده است.



بیت زیر از فریدن مشیری نمونه ای از آرایه‌ی تلمیح است.

تو را من زهر شیرین خوانم ای عشق

که نامی بهتر از اینت ندانم

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی تضمین
هر گاه نویسنده یا شاعر آیه، حدیث، مصراع یا بیتی را عینا در نوشته یا شعر خود بگنجاند در واقع از آرایه تضمین استفاده کرده است. در تضمین گاهی نام شاعر یا نویسنده را ذکر می‌کنند و گاهی هم آنقدر سخن او معروف است که نیازی نیست به اسم او اشاره کنند. معمولا عبارت تضمین شده را بین دو گیومه قرار می‌دهند.



شهریار بیت دوم را از حافظ تضمین کرده است:

چه زنم چو نای هر دم زنوای شوق او دم

که لسان الغیب خوش تر بنوازد این نوا را



همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی

به پیام آشنایی بنوازد آشنا را

 

[شاهدخت]

آرایه ایهام
ایهام در لغت به معنای به گمان افکندن دیگران است. در ادبیات فارسی، توریه هم به آن می‌گویند. به معنای « پوشاندن» در ادبیات عرب هم با نام‌های ایهام، توریه، توجیه، تخیّل و مغالطه نامیده شده است.

آرایه‌ ایهام در اصطلاح ادبی آوردن واژه یا عبارتی با حداقل دو معنی است یک معنی نزدیک که معمولا مورد نظر نیست و دیگری معنی دور که مقصود شاعر یا نویسنده است. در هر صورت هر دو معنی پذیرفتنی هستند.



در بیت زیر «بو» ایهام دارد، یکی به معنای امید و آرزو و دومی به معنای رایحه و شمیم

من به بوی توام ای دوست هواخواه بهار

کز نسیمش به دماغم همه بوی تو رسد

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی ایهام تناسب
می توان گفت آرایه‌ ایهام تناسب، ترکیبی از آرایه‌ ایهام و آرایه‌ تناسب یا مراعات النظیر است.

در این آرایه واژه‌ای با حداقل دو معنی در شعر یا نثر به کار می‌رود که یک معنی آن قابل قبول است و معنی دیگرش که مورد نظر نیست با واژه یا واژه‌های دیگر تناسب یا مراعات النظیر دارد.



به این مثال توجه کنید:

زهره سازی خوش نمی‌سازد مگر عودش بسوخت

ک.س ندارد ذوق مستی می‌گساران را چه شد

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی حس آمیزی
حس آمیزی در آرایه‌های ادبی، ترکیب حواس پنجگانه با یکدیگر یا آمیختن حواس ظاهری با موضوعات غیرحسی است.

سهراب سپهری در« روشنی را بچشیم» آرایه‌ حس‌آمیزی را به کار برده است.

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی حسن تعلیل
حسن تعلیل در لغت به معنی « دلیل نیکو آوردن» است. و در اصطلاح آرایه‌های ادبی آوردن دلیل غیرواقعی و در عین حال شاعرانه برای یک موضوع است.



قآنی در بیت زیر دلیل باریدن باران را حیا کردن ابر از لطافت روی معشوق آورده است، در حالی که علت واقعی بارش باران عوامل طبیعی است.

باران همه بر جای عرق می‌چکد از ابر

پیداست که از روی لطیف تو حیا کرد