آموزشی نشانه شناسی و نقد ادبیات داستانی معاصر

[Tara Motlagh]

علاوه بر این، یک همایش در زمینه‌ی نشانه‌شناسی ادبیات تاکنون برگزار شده وکتابی از ماحصل آن با عنوان نقدنامه به کوشش حمیدرضا شعیری منتشر شده است که مجموعه مقالات دومین همایش نقد ادبی با رویکرد نشانه‌شناسی ادبیات به شمار می‌رود.

 

[Tara Motlagh]

اما در زمینه‌ی «نشانه‌شناسی ادبیات داستانی» بیشتر آثار به صورت تک مقاله‌هایی در مجلات دانشگاهی مختلف و یا پایان‌نامه‌هایی که در کتابخانه‌های دانشگاه‌ها محصور مانده‌اند، قابل پیگیری هستند. به همین دلیل، ضرورت تألیف و انتشار کتاب‌هایی که به بررسی ادبیات داستانی با رویکرد نشانه‌شناختی بپردازند و در صدد مطرح کردن مباحث نوین نشانه‌شناسی به صورت کاربردی در ادبیات داستانی ایران باشند، به منظور خوانش عمیق‌تر، دقیق و ابزارمند متون داستانی محسوس است.

 

[Tara Motlagh]

نشانه‌شناسی و ادبیات

نشانه‌شناسی، از مطالعه‌ی نظام‌های نشانه‌ای آغاز شد و امروزه در گستره‌ی مطالعات متنی و بینامتنی، گفتمانی و بیناگفتمانی، فرهنگی و بینافرهنگی و همچنین شناختی مورد مطالعه قرار می‌گیرد، به صورتی که همه‌ی نظام‌های نشانه‌ای موجود در طبیعت، اجتماع و شناخت را می‌توان متعلق به حوزه‌ی نشانه‌شناسی در نظر گرفت.

 

[Tara Motlagh]

«نشانه‌شناسی ادبی» به عنوان شاخه‌ای از علم نشانه‌ها مطرح می‌شود که دسته‌ای خاص از متون کلامی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. گرچه وظیفه‌ی نشانه‌شناسی ادبی توصیف مشخصه‌های متن ادبی یا گفتمان ادبی است، این رشته بر همان اصول و فرایندهای تحلیلی‌ای مبتنی است که به تحلیل گفتمان کلامی می‌پردازد.

 

[Tara Motlagh]

ارائه‌ی تعریفی جامع از نشانه‌شناسی ادبی کاری بس دشوار است، چرا که مشخصه‌های متن ادبی در فرهنگ‌ها و دوره‌های مختلف و در سبک‌های مختلف آنچنان متفاوت است که مانع از قراردادن همه‌ی متون ادبی در یک دسته یا طبقه‌ی خاص می‌شود و درنتیجه، ارائه‌ی تعریف درباره‌ی ادبیت متن را غیرممکن می‌کند، چنانکه گاهی یک متن تاریخی یا مذهبی بعد از دوره‌ای به متن ادبی تبدیل می‌شود. همچنین، رویکردهای مختلفی در نشانه‌شناسی متون وجود دارد که سرچشمه‌ی آن‌ها به تفاوت دو نحله‌ی نخستین نشانه‌شناسی در دهه‌ی ۱۹۹۰ بازمی‌گردد.

 

[Tara Motlagh]

فردینان دو سوسور بر این باور بودکه زبان، نظامی از نشانه‌ها است و زبان را به قلمرو نشانه‌شناسی عمومی منتسب می‌دانست. از سوی دیگر، پرس به نشانه‌شناسی کاربردی توجه نشان می‌داد و به رابطه‌ی میان زبان‌های طبیعی و نظام نشانه‌ها می‌پرداخت. او علاقه‌مند بود بداند زبان طبیعی بشر چگونه خود را به تفسیر نشانه‌ای می‌سپارد. نشانه باید امری قراردادی و بدون الزامن مصداق عینی باشد؛ بدین معنی که برای درک مفهوم نشانه، مدلول نباید به یک شیء در دنیای بیرونی ارجاع دهد، بلکه باید براساس توافق به قرارداد تبدیل شده باشد.

 

[Tara Motlagh]

برخلاف پرس که بر جنبه‌ی فلسفی و منطقی مطالعه‌ی نشانه‌ها تمرکز‌کرد و نظریه‌ای عام درباره‌ی نشانه‌شناسی ارائه داد که در آن نشانه‌های زبانی نقش مهم و نه اصلی را برعهده داشتند، سوسور بر نظریه‌ای زبانی تأکید داشت که در آن زبان، نظامی از نشانه‌ها بود و درواقع، زبان‌شناسی زیرمجموعه‌ی نشانه‌شناسی تلقی می‌‌شد. تفاوت مهم دیگر میان رویکرد سوسور و پرس در نوع نگاه آن‌ها به نشانه بود.

 

[Tara Motlagh]

پرس، رابطه‌ی مدلول با ارجاع را نیز در شناسایی اجزای نشانه در نظر داشت؛ بدین معنی که نشانه را متشکل از بازنمون، موضوع و تفسیر می‌دانست، در صورتی که سوسور صرفن دال و مدلول را از اجزای یک نشانه تصور می‌کرد و میان آن‌ها رابطه‌ی سلبی و ایجابی قائل می‌شد. همین نکته، خود به تفاوت‌های بنیادین دیگری منجر ‌شدکه در آثار پیروان این دو قابل رؤیت است.

 

[Tara Motlagh]

چارلز موریس، از پیروان تفکر پرسی، با مطرح کردن مفهوم «نشانگی» (به معنای کلیت فرایند معناسازی) امکان هم‌حضوری رویکردهای مختلفی را که باعث گسترش نشانه‌شناسی ادبی می‌شدند، فراهم کرد. این مفهوم که مورد غفلت نشانه‌شناسان ساخت‌گرای سوسوری قرار گرفته بود، به عنوان فرایندی تعریف شد که در آن نشانه‌ها در سه بعد نحوی (مطالعه‌ی رابطه‌ی میان نشانه‌ها در نظام نشانه‌ها)، معناشناختی (مطالعه‌ی روابط میان نشانه‌ها و اشیاء مورد دلالت) و کاربردشناختی (مطالعه‌ی رابطه‌ی میان نشانه‌ها و تفسیرگران) شکل می‌گرفتند.

 

[Tara Motlagh]

درنتیجه، بررسی متن ادبی از لحاظ نشانگی عبارت بود از بررسی چگونگی ترکیب نظام‌های نشانه‌ای از لحاظ بعد نحوی در سطح واجی و روایی با سطح معنایی (عناصر تشکیل‌دهنده‌ی متن) و سطح کاربردی یا ارتباطی (مخاطب و خطاب‌گر). به طور خلاصه، دو بعد نخست بر مشخصه‌های ساختاری و صورت‌های مفهومی متن تکیه می‌کردند، درحالی‌که بعد سوم بر فرایند دلالت و تحلیل فرایند زایای متون و ارتباط میان متون.