آموزشی نقد ساختارگرایانه

[Tara Motlagh]

شیوه ساختارگرایانه در نقد ادبی، مانند شیوه‌های زبان‌شناختی و سبک‌شناختی، نوعی نقد میان‌رشته‌ای است که سرچشمه‌های آن به اروپا؛ به‌ویژه روسیه و فرانسه، مکتب پراگ و نئوفرمالیسم برمی‌گردد. کتاب کم‌حجم؛ اما پرمحتوای «ساختارگرایی» از ژان پیاژه، تنها یکی از نمونه‌ها برای اثبات سخن ماست.

 

[Tara Motlagh]

هرچند پیاژه در کتاب خود به ادبیات به معنای اخص آن نمی‌پردازد؛ اما تعریفی که از ساختارگرایی ارائه می‌کند، بسیار مهم است. او این شیوه نقد را «ساختار نظام تبدل شکل» می‌نامد. پیاژه می‌گوید: «مفهوم ساختار از سه اندیشه کلیدی تشکیل شده است:
اندیشه کلیت، اندیشه تبدل شکل و اندیشه خودتنظیمی.»

 

[Tara Motlagh]

بعدها رابرت اسکولز در سال ۱۹۷۴ در پاسخ به نیاز استادان و دانشجویان زبان و ادبیات فارسی که به کتابی در مورد جنبه‌های ادبی ساختارگرایی، اثر ارزشمند درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات را منتشر کرد.

 

[Tara Motlagh]

با وجود این، کتاب اسکولز چندان به کار خوانندگان عام نیامد؛ بنابراین افرادی چون سلز و آیزایا استمیتسون دست به کار شدند و مقالات متعددی را در این زمینه در شماره اکتبر کالج اینگلیش به چاپ رساندند؛ از جمله مقاله ساختارگرایی برای غیرمتخصص‌ها و ساختارگرایی به‌منزله روشی در نقد ادبی.

 

[Tara Motlagh]

نقد ساختارگرایانه دقیقاً چه می‌گوید؟

صاحبان مقاله نقد ساختارگرایی درگذر نظریه و تطبیق، می‌گویند: «در نقد ساختارگرایانه، پدیده‌های جزئی در ارتباط با یک کل بررسی می‌شوند و منتقد ساختارگرا بین مباحث سنتی و یافته‌های زبان‌شناسی، هماهنگی ایجاد می‌کند. این مکتب بیشتر مبتنی بر دید هم‌زمانی (Synchronique) است و به ارتباط میان اجزا و پدیده‌ها در یک‌زمان معین می‌پردازد؛ هر چند از دید درزمانی (Diachronic) نیز غافل نیست.»

 

[Tara Motlagh]

در اين شيوه از نقد، منتقد مي‌كوشد اثر هنري را براساس اصول تثبيت‌شدة آفرينش هنري بررسي و نقد كند. يعني در نظر منتقد شكل‌گرا، آنچه نيازمند توجه است، زبان است و نه مفاهيم اثر ادبي. منتقدان، اين سبك اثر هنري را از نظر تركيب‌بندي، هماهنگي، وزن و آهنگ و به ويژه تناسبات هندسي، براي خواننده، موشكافي و نقد مي‌كنند؛ و در واقع، توانايي فني هنرمند در آفرينش اثر را برملا مي‌كند.

 

[Tara Motlagh]

به‌طور كلي مي‌توان گفت: ساختارگرايي مطالعه روابط است. و طبق تعريفي كه دورتي.ب. سلز از ساختارگرايي دارد (ساختارگرايي مطالعة ساختمان آفريده‌هاي طبيعت و آفريده‌هاي بشر است)، مي‌توان نتيجه گرفت كه مثلاً ساختارگرايي تحقيقي در اين باب است كه چگونه سه ـ‌ چهار بيت از يك شاعر با يكديگر قابل مقايسه بوده و به بيت پاياني مي‌انجامد.

 

[Tara Motlagh]

با تثبیت این شیوه، ساختارگرایی کم‌کم از جایگاه اصلی خود یعنی نقد متون ادبی فراتر رفت و به‌نوعی روش و متدولوژی تبدیل شد که در بسیاری از دانش‌ها با توجه به تئوری ارتباطات، (Communication theory) می‌تواند کاربرد داشته باشد.

 

[Tara Motlagh]

نقد ساختارگرا، از سه مرحله تشكيل مي‌شود:​

1. استخراج اجزاء ساختار اثر.

2. برقرار ساختن ارتباط موجود بين اجزاء.

3. نشان دادن دلالتي كه در كليت ساختار اثر هست.

 

[Tara Motlagh]

به همين جهت، در نقد ساختارگرايانه، هميشه سخن از ساختار است. از اين رو، نقد ساختاري را، «نقد كليت» هم مي‌خوانند. ابزار اين نوع نقد، دانشنامه‌اي است از نشانه‌شناسي پيكره‌هاي دلالتگر. بدين جهت، اين نوع نقد، به «نقد صورتگرا» يا «پيكره‌گرا» هم مشهور است.