آموزشی نقد ساختارگرایانه

[Tara Motlagh]

ساختارگرایی آن نوع رویکردی است که هر پدیده‌ای را (چه متن ادبی و چه منوی غذا در رستوران) به‌منزله نظامی دلالتگر بررسی می‌کند. نظام‌مندی یعنی تشکیل شدن یک پدیده از اجزایی که در رابطه‌ای تنگاتنگ با یکدیگر باعث کارکرد هماهنگِ آن نظام می‌شوند؛ برای مثال، بیمارستان نوعی نظام است که اجزای آن عبارتند از: پذیرش، اورژانس، درمانگاه، بخش‌های بیماران بستری‌شده، آزمایشگاه، رادیولوژی، اتاق عمل، داروخانه و…؛ همه این بخش‌ها، از پذیرش تا اتاق عمل و…؛ باید در هماهنگی با یکدیگر عمل کنند تا آن بیمارستان عملکردی نظام‌مند و بامعنا داشته باشد.

 

[Tara Motlagh]

ساختارگرایان در بررسی هر نظامی ابتدا کوچک‌ترین واحد معناساز آن را تعیین می‌کنند که در مثال ما (بیمارستان) عبارت است از مفهوم «بیمار». سپس آن‌ها می‌کوشند معلوم کنند اجزای مختلف آن نظام بر اساس کدام قواعد با یکدیگر مرتبط می‌شوند و کارکرد پیدا می‌کنند. قاعده حاکم بر عملکرد بخش‌های مختلف بیمارستان، «تلاش برای درمان بیمار» است.

 

[Tara Motlagh]

به‌طریق‌اولی، اگر کوچک‌ترین واحد زمان را «ثانیه» فرض کنیم، می‌توانیم بگوییم قاعده حاکم بر همه واحدهای زمان (دقیقه، ساعت، شبانه‌روز، هفته، ماه، فصل، سال، دهه، قرن، هزاره و…) «سپری شدن زمان» است. نقد روایت‌شناختی بر اساس مفاهیم ساختارگرا شکل گرفته است و فهم روایت‌شناسی در گرو آشنایی با ساختارگرایی است.

 

[Tara Motlagh]

اکنون می‌توانیم با همین رویکرد ساختارگرایانه بیفزاییم که کوچک‌ترین واحد معناساز در نظام ادبیات عبارت است از «کلمه».

 

[Tara Motlagh]

نقد ساختارگرایانه می‌کوشد نشان دهد قواعد حاکم بر ترکیب معناسازانه کلمات در متون ادبی چه هستند؛ اما فراموش نکنیم که کلمات اجزای زبانند و دانشی که زبان را به شکلی علمی مطالعه می‌کند، زبان‌شناسی است. ساختارگرایی به همین دلیلِ واضح لازم می‌بیند ابزارهای خود را از زبان‌شناسی اخذ کند.

 

[Tara Motlagh]

زبان است که به نویسنده امکان می‌دهد تا ساخت‌مایه‌های تخیلیِ داستانش (وقایع تخیلی، شخصیت‌های تخیلی، مکان‌های تخیلی و…) را به روایتی مکتوب تبدیل کند. البته نقد ادبی ساختارگرایانه، رویکردی زبان‌شناختی به معنای اخص کلمه نیست؛ یعنی مطالعه زبان‌شناسانه متون ادبی را جزو دستور کار خود نمی‌داند و هدفش بررسی زبان در متون ادبی نیست؛ بلکه صرفاً مفاهیم و روش‌های خود را از زبان‌شناسی نوین به عاریت می‌گیرد.

 

[Tara Motlagh]

شالوده ساختارگرایی را باید در دیدگاه‌های زبان‌شناس سوئیسی فردینان دو سوسور جست‌وجو کرد؛ اما متفکرانی مانند کلود لوی-استروس، رومن یاکوبسن، رولان بارت و نورتروپ فرای با کاربردهای خلاقانه مفاهیم زبان‌شناسی سوسوری در حوزه‌های غیرزبانی، نقش به سزایی در گسترش ساختارگرایی و تبدیل آن به رویکردی فراگیر در علوم انسانی ایفا کردند.

 

[Tara Motlagh]

بنیان زبان‌شناسی نوینِ سوسور و وجه تمایز آن از رویکردهای پیشین در حوزه مطالعات زبانی این است که زبان را باید همچون نظامی متشکل از اجزا تشخیص دهند و در گام بعدی ساختارهای بنیادینی را تبیین کنند که کارکرد معناسازانه این اجزا را برای گویشوران امکان‌پذیر می‌سازد.

 

[Tara Motlagh]

اندیشه ساختارگرا زمینه مساعدی برای تحول نقد ادبی در قرن بیستم فراهم کرد و گزافه نیست بگوییم اگر ساختارگرایی در نقد ادبی وارد نشده و در آن تأثیر نگذاشته بود، بسیاری از رویکردهای نقادانه‌ای که در زمانه ما جزو پرطرفدارترین شیوه‌های نقد ادبی محسوب می‌شوند، دست‌کم به شکلی که امروز می‌شناسیم، وجود نداشتند.

 

[Tara Motlagh]

نمونه خصیصه‌نمایی از مفاهیم ساختارگرا که به انحای مختلف در طیفی از نظریه‌های نقد ادبی کاربرد پیدا کرده، مفهوم «تقابل دوجزئی» است که در رویکردهای متفاوتی از قبیل فمینیسم، نقد اسطوره‌ای- کهن‌الگویی، واسازی، نقد لاکانی، تاریخ‌گرایی نوین، نقد پسااستعماری، روایت‌شناسی و نظریه‌های پساساختارگرا و پسامدرن به اصطلاحی پرکاربرد و رایج تبدیل شده است. در این میان، به‌ویژه نقد روایت‌شناختی به‌طور مستقیم بر اساس مفاهیم ساختارگرا شکل گرفته و فهم روایت‌شناسی در گرو آشنایی با ساختارگرایی است.»