آموزشی نقش علائم نگارشي در شعر معاصر

[DEVL]

(بخش نخست: سه نقطه)



شاعران قديم شعر كه مي‌گفتند، عوام و خواص تقريباً با آن بنوعي روزگار خوشي داشتند و ارتباط برقرار مي‌كردند. شاعران امروز كه شعر مي‌گويند فقط عده‌اي از خواص از آن سر در مي‌آورند و تازه معلوم هم نيست حالي هم به آنها دست بدهد. البته يكي از بزرگترين محاسن شعر امروز بكارگيري علائم نگارشي در آن است تا خواننده خداي نكرده در فهم آن به خطا نرود. تا جايي كه بعضي از علائم جزو ذات بعضي از شعرهاي امروز در آمده است و اگر آنها را حذف كنيم، به معناي شعر لطمه وارد مي‌آيد. حالا ما مانده‌ايم و اين پرسش بزرگ كه چگونه است شعر قديم ـ با هفتصد هشتصد سال فاصله ـ بدون آنكه علائم نگارشي در آن بكار رفته باشد، درك مي‌شود و شعر امروز كه تازه از تنور در آمده داغ داغ است و هزار جور علائم راهنما دارد، آخرش هم ملت مسيرشان را اشتباه مي‌روند و سر از تركستان در مي‌آورند و به فهم شعر نائل نمي‌گردند. علي ايّ حال، وظيفه امروز ما ريشه‌يابي اين مسئله نيست. لابد حكمتي در اين كار هست كه ما از آن سر در نمي‌آوريم.

 

[DEVL]

كاري كه ما امروز در پي آنيم، طرح و شرح علائم راهنماي نگارشي در شعر معاصر است و مي‌خواهيم بدانيم هر كدام از اين كاراكترها چه نقشي در شعر بازي مي‌كنند. اينكه اين علائم شريف چگونه وارد دستور زبان فارسي شدند و كدام علامه دانشمند مفضال، زبان فارسي را با اين علائم از انحطاط نجات داد، بدرستي بر هيچ كس روشن نيست. همين قدر مي‌دانيم كه هر كه بود، خدمتش به اين زبان كهن كمتر از خدمت فردوسي نبود.

 

[DEVL]

رايج‌ترين علامت موجود در شعر امروز همين سه نقطه مباركه است. الآن كه فكر مي‌كنم مي‌بينم حافظ و سعدي چه جوري توانستند بدون اين سه نقطه شعر بگويند. واقعاً اين جزو عنايات و عطيات الهي است كه ما را بدين علامت رهنمون گرديد و شعر ما را از خيلي مسائل نجات داد. سه نقطه بي نهايت معني در خود نهفته دارد و با آن مي‌توان خيلي از حرفها را ناگفته گذاشت. اين سه نقطه اگر نبود، معلوم نبود كه حرمت مخاطب در شعر امروز چگونه حفظ مي‌شد و از توهين متن به فهم و شعور او جلوگيري مي‌گرديد. اگر قرار باشد كه مؤلف همه چيز را بنويسد و بگويد، پس مخاطب بايد برود و غاز بچراند. گاهي وقتها چيزي را مي‌خواهي در شعرت بياوري و هرچه زور مي‌زني، كلمات جفت و جور نمي‌شوند. در چنين مواقعي بزرگترين خدمتي كه مي‌توان به ادبيات كرد، آوردن سه نقطه است. وجود سه نقطه باعث مي‌شود هزاران معني بزرگوار از شعر شما صادر و ساطع گردد و خوانندگان عزيز بتوانند يك عمر بنشينند و پيش خودشان حدس بزنند كه منظور شما ازين سه نقطه چه بوده است. سه نقطه را اگر اول كلام بياوري يعني وقايعي در گذشته در ذهن شما اتفاق افتاده و خواننده بايد به مدد هوش و فراست خود دريابد كه شما پيش از آنكه نطقت باز شود، به چه چيزهاي مهمي فكر مي‌كرده‌ايد. حضور سه نقطه در وسط كلام يعني اينكه خواننده بايد دورخيز كند و از روي حفره دهان‌گشادي كه شما سر راهش قرار داده‌ايد به سلامت بپرد و اگر آن بسلامت به آن طرف شعر رسيد، بفهمد در آنجاها چه خبرهاي مهمي بوده است و شما غافل بوده‌ايد. سه نقطه در پايان كلام، وظيفه دارد شما را ببرد اول يك هزارراه بزرگ و ول كند و بگويد: عزيزم بقيه مسير را خودت پيدا كن. ما كار داريم، مي‌خواهيم برويم!

 

[DEVL]

سه نقطه البته اختصاص به شعر معاصر ندارد و بعضي از مصححان دواوين شعراي قديم و نسبتاً جديد، آن را در خوانش بعضي از شعرهاي بودار بكار مي‌گيرند. ديوان سوزني سمرقندي و عبيد زاكاني و قمري آملي و خبيثات سعدي و از متأخرين، كليات اشعار ايرج ميرزاي عزيز مزين به سه نقطه‌هاي بي‌شماري است كه به عنوان يك كاراكتر مؤثر، بجاي كلمات «اسمش را نياور» مي‌نشيند و ناشر را از چنگ مميزي مي‌رهاند. خوانش اين گونه شعرها نيز خالي از لطف بي‌شمار نيست و گاه در محل نقطه‌چينها به‌جاي يك گزينه صحيح، مي‌توان چند گزينه صحيح گذاشت و با اين قبيل متون تعامل برقرار كرد

 

[DEVL]

حتي در اشعار جدي و آبرومند شعراي بزرگي مثل حافظ هم مي‌توان با درج سه نقطه به خوانش اين شعرها كمك وافري نمود. اين كاري است كه شاملوي بزرگ خيلي خوب از عهده آن بر آمده است و اگر همت آن مرحوم خلد آشيان نبود، معلوم نبود كه ما بتوانيم شعر حافظ را بعد 700 سال درست بخوانيم و درك كنيم.

 

[DEVL]

خيلي از دوستان بزرگوار كه به ما عنايت خاصه دارند، در كامنت نويسيهايشان بجاي درج اسم گرامي، از صنعت سه نقطه استفاده مي‌كنند و منظورشان اين است كه ما دلمان مي‌خواهد تو سر كار باشي و گُه گيجه بگيري!

...

 

[DEVL]

بزرگترين فرق فارق شعر روزگار قديم و جديد، شيوه بيت نويسي آنهاست. قديمها مصراعها را اغلب جفت جفت روبروي هم مي‌نوشتند، و امروز آنها را زير هم مي‌نويسند. حالا شعر كلاسيك باشد يا شعر نو فرقي نمي‌كند. اينجوري شعر گفتن چند تا خاصيت مهم دارد. اولندش، حجم صفحات كتاب چند برابر مي‌شود. دومندش، لازم نيست كتابها را در قطع وزيري يا سلطاني كه قطع طاغوتي و منسوخ است چاپ كرد. اصلاً يكي ديگر از فرقهاي شعر روزگار قديم و جديد، قطع كتابهاي شعر است. نيما كلي زور زد كه كتابهايش در قطع رقعي به دست ملت برسد، آن وقت مرحوم سيروس طاهباز آنها را به شكل كليات درآورد و در قطع وزيري چاپ كرد و تن پدر و مادر شعر نو را در گور لرزاند. اصلاً شعرهاي نيما را در قطع وزيري كه مي‌خواني، احساس مي‌كني شعر يك آدم پدرسوخته سلطنت طلب را مي‌خواني، نه يك آدم متعهد دلسوخته را. بيخود نبود كه نيما چاپ شعرهايش را به محمد معين سپرد نه سيروس طاهباز. اما حالا چطور شد سر از اينجا در آورديم، خودش يكي از شيوه‌هاي مهم نگارش است.

 

[DEVL]

القصه، زير هم نوشتن مصراعها و سطرهاي شعر يكي ديگر از دلايل مهمش اين بود كه خواننده سربزير باشد نه سركش. يعني هنگام مرور شعر، سرش را كه از بالا به پايين تكان مي‌دهد، شاعر فكر كند مخاطب دارد او را تصديق مي‌كند و از شعرش خوشش آمده است. و نكته مهم ديگر آنكه، متوجه باشد كه شعر امروز را بايد به سبك افولي و سقوطي خواند. و پنج ديگر، بداند كه حركت و مسير شعر به كدام سمت است

 

[DEVL]

امروز (يعني امشب) مي‌خواهيم شما را با علامتي آشنا كنيم كه جزو ضروري‌ترين علائم غزل امروز ايران است و آن علامتي نيست جز علامت حاكم بزرگ. درك درست اين علامت، در حركت شناسي غزل امروز مطلب بسيار مهمي است كه بعيد است شما به كنه آن برسيد. حالا بگذريم و برويم دوباره سر اصل مطلب.

 

[DEVL]

پيكان رو به پايين از كاراكترهاي مهم غزلهاي سيد مهدي موسوي خودمان است. و معني و مفهوم آن اين است كه سطر پاييني شعر زير سطر بالايي شعر قرار دارد. به عبارت ديگر، علي رغم اين شيوه جديد زير هم نويسي اشعار كلاسيك،‌ ممكن است هنوز هم خوانندگان كودني باشند كه نفهمند كه جلوي مصراعها، خالي خالي است و بايد سطر پاييني را خوانش كنند. در اين قبيل موارد، شاعر با آوردن يكي از اين پيكانهاي سر بزير به خواننده حالي مي‌كند كه: والله بالله بايد دنباله مصراع را در سطر بعدي جستجو كني، نه خط روبرو.