آموزشی نقش علائم نگارشي در شعر معاصر

[DEVL]

بعضيها مي‌گويند بزرگترين ضعف آثار شاعران خيلي بزرگ قديم، نداشتن علائم نگارشي در آنهاست. بطوري كه اگر مرحوم احمد شاملو به داد حافظ نمي‌رسيد، معلوم نبود كه ما امروز پديده‌اي به اسم حافظ هم داشتيم و يا مي‌توانستيم با شعرهايش ارتباط برقرار كنيم. اينكه امروزه پير و جوان و خرد و كلان احساس مي‌كنند حافظ را مي‌فهمند، بخش عمده‌اش مديون مجاهدتهاي خاموش شاملو در نصب علائم متعدد راهنمايي و رانندگي در شعر حافظ است. بطوري كه حتا مي‌توان گفت اهتمام شاملو در اين قضيه كم از كاري نيست كه فردوسي در مورد احياي زبان فارسي كرد. اصلاً شاملو توانست با يك ويرگول و دو نقطه و علامت (!) غزلهاي الكن حافظ را راه بيندازد و روانه ذهنهاي عليل خوانندگان كند.

باري، ما در سلسله مباحثات خود در مورد نقش علائم نگارشي در شعر معاصر، تصميم داريم در مورد يك علامت مهم كه چندين و چند معنا از آن در ذهن متبادر مي‌شود، صحبت كنيم و آن علامت چيزي نيست جز علامت (!)

...

 

[DEVL]

نگاه نكنيد به اينكه اين علامت قد و قامتش كوتاه است. همين وروجك كارهايي ازش بر مي‌آيد كه صد تا واژه هم در اداي آن ناتوانند. خدا رحمت كند پدر آن كسي كه اين علامت را اختراع كرد. اختراع (!) به نظر من از اختراع ماشين چاپ يا نيروي بخار يا حتي ابداع خط هم مهمتر است. اهميت اين علامت حتي از نشان حاكم بزرگ در كارتن ميتي كومان هم كارايي بيشتري دارد.

شما كافي است اين علامت را آخر كلمه‌اي بگذاريد و چند تا مفهوم مهم از آن برداشت كنيد. در كتاب «راهنماي نگارش و ويرايش» اثر ياحقي و ناصح در تعريف اين نشانه آمده است: «اين علامت در پايان جمله‌هايي بكار مي‌رود كه مبين يكي از حالات شديد نفساني و عاطفي است. از قبيل: تعجب، تأكيد، تحسين، تحقير، تنفر، ترحم، استهزاء، شك و ترديد، امر و نهي، تهديد، حسرت، آرزو، درد و الم، دعا و ندا و ...» (ص 76).

 

[DEVL]

خداوكيلي تا حالا دالي ديده‌ايد كه اين قدر مدلول داشته باشد. تازه مؤلفين محترم مذكور حوصله ادامه اين مبحث را نداشته و با علامت سه نقطه (...) خيال خودشان را راحت كرده‌اند و خواسته‌اند بگويند: شاعر محترم! شما دستتان براي استفاده از اين علامت در همه معاني مورد نظر باز است و خداي نكرده در استفاده از آن دچار حجب و حيا و رودربايستي نشويد. ديده‌ايد نقل و نبات چگونه روي سر عروس مي‌ريزند؟ شما هم تا دلتان بخواهد مي‌توانيد از اين علامت روي سر عروس واژگان فارسي بريزيد و به رقص و پايكوبي بپردازيد.

بعضي از عزيزان كه احساس مي‌كنند يك دونه (!) كارشان را راه نمي‌اندازد، چند تا چند تا استفاده مي‌كنند تا اگر خداي نكرده مخاطب خنگ و خرفت باشد حاليش شود كه: بابا ما يه چيز مهمي مي‌خواهيم بگوييم. يا اگر ديدند طرف با يكي از اين علائم دچار تعجب شديد نشد، سه چهار پنج شش تا پشت هم رديف مي‌كنند !!!!!! تا خر فهم شود. بعضيها از سينه چاكان اين علامتند و ما هرچه در باب اهميت اين علامت در شعرشان بگوييم حق مطلب ادا نمي‌شود. بعضي وقتها لازم است اين علامت را با يك علامت ديگر همنشين كنيم و معجوني بسازيم كه در شير فهم كردن مخاطب ردخور نداشته باشد (!؟!؟)

 

[DEVL]

(!؟!؟)

اينكه ياحقي و ناصح گفته‌اند اين علامت در پايان جملات بكار مي‌رود نبايد شما اين طور برداشت كنيد كه شاعر معاصر حق استفاده از آن را در آغاز و وسط جمله و هرجاي دلبخواه ديگر را ندارد. اين استادان براي خودشان چيزي گفته‌اند. شعر عرصه خلاقيت است، نه دستور و فرمايش اساتيد. شما مجازيد اين علامت را هر كجاي جمله، حتي وسط كلمه، به هر تعداد كه خودتان تشخيص مي‌دهيد بكار ببريد و از امر و نهي استادان بيمي به دل و اندوهي بخاطر راه ندهيد. مثلاً اين شعر دقيق طوسي را در نظر بگيريد كه چطور ما توانستيم با شش هفت تا علامت آن را به يك شعر فوق مدرن با بينهايت مفهوم منبسط (Open Means) تبديل كنيم. بنابراين، پست مدرنيسم چيزي نيست جز اعمال قدري ذوق و سليقه با كمك علائم نگارشي:

كاشكي! اندر جهان، شب، نيستي!

تا! مرا، هجران آن لب ؟! نيستي!

 

[DEVL]

(بخش نخست: سه نقطه)



شاعران قديم شعر كه مي‌گفتند، عوام و خواص تقريباً با آن بنوعي روزگار خوشي داشتند و ارتباط برقرار مي‌كردند. شاعران امروز كه شعر مي‌گويند فقط عده‌اي از خواص از آن سر در مي‌آورند و تازه معلوم هم نيست حالي هم به آنها دست بدهد. البته يكي از بزرگترين محاسن شعر امروز بكارگيري علائم نگارشي در آن است تا خواننده خداي نكرده در فهم آن به خطا نرود. تا جايي كه بعضي از علائم جزو ذات بعضي از شعرهاي امروز در آمده است و اگر آنها را حذف كنيم، به معناي شعر لطمه وارد مي‌آيد. حالا ما مانده‌ايم و اين پرسش بزرگ كه چگونه است شعر قديم ـ با هفتصد هشتصد سال فاصله ـ بدون آنكه علائم نگارشي در آن بكار رفته باشد، درك مي‌شود و شعر امروز كه تازه از تنور در آمده داغ داغ است و هزار جور علائم راهنما دارد، آخرش هم ملت مسيرشان را اشتباه مي‌روند و سر از تركستان در مي‌آورند و به فهم شعر نائل نمي‌گردند. علي ايّ حال، وظيفه امروز ما ريشه‌يابي اين مسئله نيست. لابد حكمتي در اين كار هست كه ما از آن سر در نمي‌آوريم

 

[DEVL]

كاري كه ما امروز در پي آنيم، طرح و شرح علائم راهنماي نگارشي در شعر معاصر است و مي‌خواهيم بدانيم هر كدام از اين كاراكترها چه نقشي در شعر بازي مي‌كنند. اينكه اين علائم شريف چگونه وارد دستور زبان فارسي شدند و كدام علامه دانشمند مفضال، زبان فارسي را با اين علائم از انحطاط نجات داد، بدرستي بر هيچ كس روشن نيست. همين قدر مي‌دانيم كه هر كه بود، خدمتش به اين زبان كهن كمتر از خدمت فردوسي نبود.

 

[DEVL]

.. : رايج‌ترين علامت موجود در شعر امروز همين سه نقطه مباركه است. الآن كه فكر مي‌كنم مي‌بينم حافظ و سعدي چه جوري توانستند بدون اين سه نقطه شعر بگويند. واقعاً اين جزو عنايات و عطيات الهي است كه ما را بدين علامت رهنمون گرديد و شعر ما را از خيلي مسائل نجات داد. سه نقطه بي نهايت معني در خود نهفته دارد و با آن مي‌توان خيلي از حرفها را ناگفته گذاشت. اين سه نقطه اگر نبود، معلوم نبود كه حرمت مخاطب در شعر امروز چگونه حفظ مي‌شد و از توهين متن به فهم و شعور او جلوگيري مي‌گرديد. اگر قرار باشد كه مؤلف همه چيز را بنويسد و بگويد، پس مخاطب بايد برود و غاز بچراند. گاهي وقتها چيزي را مي‌خواهي در شعرت بياوري و هرچه زور مي‌زني، كلمات جفت و جور نمي‌شوند. در چنين مواقعي بزرگترين خدمتي كه مي‌توان به ادبيات كرد، آوردن سه نقطه است. وجود سه نقطه باعث مي‌شود هزاران معني بزرگوار از شعر شما صادر و ساطع گردد و خوانندگان عزيز بتوانند يك عمر بنشينند و پيش خودشان حدس بزنند كه منظور شما ازين سه نقطه چه بوده است. سه نقطه را اگر اول كلام بياوري يعني وقايعي در گذشته در ذهن شما اتفاق افتاده و خواننده بايد به مدد هوش و فراست خود دريابد كه شما پيش از آنكه نطقت باز شود، به چه چيزهاي مهمي فكر مي‌كرده‌ايد. حضور سه نقطه در وسط كلام يعني اينكه خواننده بايد دورخيز كند و از روي حفره دهان‌گشادي كه شما سر راهش قرار داده‌ايد به سلامت بپرد و اگر آن بسلامت به آن طرف شعر رسيد، بفهمد در آنجاها چه خبرهاي مهمي بوده است و شما غافل بوده‌ايد. سه نقطه در پايان كلام، وظيفه دارد شما را ببرد اول يك هزارراه بزرگ و ول كند و بگويد: عزيزم بقيه مسير را خودت پيدا كن. ما كار داريم، مي‌خواهيم برويم

 

[DEVL]

سه نقطه البته اختصاص به شعر معاصر ندارد و بعضي از مصححان دواوين شعراي قديم و نسبتاً جديد، آن را در خوانش بعضي از شعرهاي بودار بكار مي‌گيرند. ديوان سوزني سمرقندي و عبيد زاكاني و قمري آملي و خبيثات سعدي و از متأخرين، كليات اشعار ايرج ميرزاي عزيز مزين به سه نقطه‌هاي بي‌شماري است كه به عنوان يك كاراكتر مؤثر، بجاي كلمات «اسمش را نياور» مي‌نشيند و ناشر را از چنگ مميزي مي‌رهاند. خوانش اين گونه شعرها نيز خالي از لطف بي‌شمار نيست و گاه در محل نقطه‌چينها به‌جاي يك گزينه صحيح، مي‌توان چند گزينه صحيح گذاشت و با اين قبيل متون تعامل برقرار كرد

 

[DEVL]

حتي در اشعار جدي و آبرومند شعراي بزرگي مثل حافظ هم مي‌توان با درج سه نقطه به خوانش اين شعرها كمك وافري نمود. اين كاري است كه شاملوي بزرگ خيلي خوب از عهده آن بر آمده است و اگر همت آن مرحوم خلد آشيان نبود، معلوم نبود كه ما بتوانيم شعر حافظ را بعد 700 سال درست بخوانيم و درك كنيم