آموزشی پیشینه نقد و نظریه پردازی ادبی در ایران

[شاهدخت]

پیشینه نقد و نظریه پردازی ادبی در ایران

 

[شاهدخت]

ملک الشعرای بهار در مقدمه کتاب «سبک شناسی» می نویسد؛«ادبیات فارسی تا سی چهل سال پیش، دو پایه بیش نداشت، یکی علوم مقدماتی زبان عرب، دیگری تتبعات در متن زبان فارسی و فراگرفتن قواعد ناقص زبان و تاریخ لغت.» ملک الشعرا این مطلب را در سال ۱۳۳۱ نوشته است. این گفته علاوه بر اینکه خلأ مربوط به دانش های ادبی را در تاریخ ادبیات ما نشان می دهد، به این نکته نیز به طور ضمنی اشاره دارد که از حدود ۹۰ سال پیش حرکت های جدیدی در ادبیات ما آغاز شده است.

 

[شاهدخت]

متاسفانه تاریخ نگاری ادبی ما هنوز فرصت نکرده یا به این صرافت نیفتاده است که تصویر روشنی از کارهایی که در یکصد سال اخیر برای تبیین ادبیات فارسی با روش های نو صورت گرفته است ارائه کند.

 

[شاهدخت]

اگر چنین تصویری وجود داشت ما امروز راحت تر می توانستیم در مورد ضعف ها و قوت های ادبیات مان حرف بزنیم. اما به هر حال با توجه به منابع مختصری که در این زمینه موجود است می توان اذعان داشت که تاریخ ادبیات ما از این حیث (چه از نظر نقد ادبی و چه از نظر نظریه پردازی ادبی) در مقایسه با غرب بسیار فقیر است.

 

[شاهدخت]

اگر از این منظر به تاریخ اندیشه و تاریخ ادبیات در ایران نگاه کنیم، باید اذعان کنیم که ما نمی توانسته ایم چیزی فراتر از اسرارالبلاغه جرجانی یا «المعجم فی معاییر اشعارالعجم» شمس قیس رازی داشته باشیم. اما به هر حال درباره همین میراث مختصری که برای ما مانده است باید به طور عمیق و جدی به مطالعه و تحقیق بپردازیم.

 

[شاهدخت]

این بررسی تاریخی را طبیعتاً باید از تاریخ پیش از اسلام آغاز کنیم. اما متاسفانه چیز زیادی از آن دوران برای ما باقی نمانده است. شواهد و قرائن و برخی از اسناد تاریخی گواه آنند که در ایران پیش از اسلام، شعر و ادبیات وجود داشته و بنا به گفته برخی از مورخان عرب، مانند جاحظ، ایرانیان در دوره پیش از اسلام کتاب هایی در زمینه بلاغت داشته اند که یکی از آنها «کاروند» بوده است. کتابی که اثری از آن باقی نمانده است.

 

[شاهدخت]

رابطه بین فرهنگ ایرانی و یونانی در دوران باستان محل تردید نیست. از این رو می توان گفت ایرانیان در دوره های ساسانی و اشکانی با فلسفه یونانی آشنایی داشته اند و ترجمه برخی از رسالات ارسطو به زبان پهلوی گواه آن است که مباحث مربوط به بوطیقا و بلاغت در بین ایرانیان رواج داشته است. اما از آنجا که هیچ منبع و مرجع دقیقی در این خصوص در دست نیست تاریخ نویسان ما معمولاً از آن درمی گذرند و به دوره بعد از اسلام می پردازند.

 

[شاهدخت]

اگر از نمونه هایی مانند «مقدمه شاهنامه ابومنصوری» که در دوره سامانیان نوشته شده و در آن نکات انتقادی جالب توجهی درباره شاهنامه و قصه های آن وجود دارد درگذریم، که البته آنها نیز به رغم اهمیت تاریخی خود، از لحاظ موضوع بحث ما چندان مهم نیستند، می توانیم بگوییم که تقریباً تا دوره غزنوی آثار چندانی در باب شعر چه از جهت فنی و چه از جهت ماهوی در زبان فارسی نوشته نشده است.

 

[شاهدخت]

بحث درباره عروض و قافیه و دیگر صنایع شعری و بلاغت از دوره غزنویان چه در آثار شعرا و چه در پاره یی از رساله ها مطرح شده است. اما به هر حال در تمام سیزده قرن پس از اسلام، یعنی از ابتدای تاریخ اسلامی تا دوره مشروطه می توان گفت که تعداد آثار قابل توجهی که درخصوص نقد ادبی نوشته شده است از تعداد انگشتان دو دست کم تر است.

 

[شاهدخت]

نکته جالب اینکه هیچ یک از این آثار همان طور که ملک الشعرای بهار در مقدمه سبک شناسی نوشته است، از حد توضیح علوم مقدماتی زبان عرب، و اصول و قواعد زبان و تاریخ لغت و پرداختن به صناعات شاعری فراتر نرفته اند.