آموزشی چرا از نقد می‌هراسیم

[شاهدخت]

برای اینکه زبان نوشتاری ما مناسب باشد باید چند مطلب را در نظر داشته باشیم :

الف: پرهیز از به کار بردن دشنام؛ دشنامها بسیار گوناگون است، با این همه، آنها را به راحتی می توان در نقد مشاهده کرد. آنها که به جای نقد از دشنام و تهمت زدن با هر نیتی استفاده می کنند رعایت این اصل مهم را در نقد نمی نمایند.

 

[شاهدخت]

ب- پرهیز از کلمات تحقیر آمیز و تعبیرات کنایی؛ به کار بردن تعبیرات گزنده نیز هر چند دشنام نباشد، همان نتایج را به بار می اورد. در نقد باید ملاحظه این موارد را نمود. قرآن می فرماید که انسانها کرامت دارند و نباید به بهانه نقد افکار و اندیشه هایشان با تحقیر و کنایه زدن کرامت آنها را خدشه دار نماییم.

 

[شاهدخت]

ج- پرهیز از طنز ؛ عرصه نقد، عرصه لطیفه گویی یا فکاهه نویسی و دست انداختن کسی نیست. اگر ما می خواهیم رفتار کسی را نقد کنیم، لازم نیست که از زبان طنزآلود و تمسخر آمیز استفاده کنیم و با بازیهای زبانی حریف را مرعوب خویش سازیم. در نقد باید ادیبانه سخن گفت و با صراحت و شفافیت و صادقانه انتقادات خود را مطرح کرد.

 

[شاهدخت]

3- مهار انگیزه ها: باید در نقد انگیزه های خود را در مورد افراد کنترل کنیم. البته کشف انگیزه های افراد بسیار مشکل است، اما خود ناقد باید مراقب باشد که در نقد چه انگیزه ای دارد؟ آیا به دنبال رفع نقطه ضعف فرد است یا به دنبال از بین بردن شخصیت او؟ به تعبیر قرآن کریم:پ

( بل الانسان علی نفسه بصیره ولو القی معاذیره) بلکه انسان خویشتن خویش را نیک می شناسد، هر چند به زبان عذرها آورد.) قیامت، آیه 14 و 15. در تاریخ فراوان افرادی را داریم که با انگیزه هایی نادرست دست خود را به نقادی دیگران آلوده اند، اما با افراط ورزیهای خود، بدون بهره چندانی به سزای عمل خود رسیده اند.به عنوان مثال ؛ در تاریخ ادبیات یونان از ناقدی به نام زوئیلوس نام می برند که ناجوانمردانه به نقد اشعار هومر، شاعر بزرگ باستانی یونان می پرداخت و در این راه هیچ پروایی نداشت. این بی محابایی در نقد و در نظر نگرفتن اصول و ضوابط مقبول در نقد ادبی، پیامد شومی را برای او در پی داشت. به روایتی بطلمیوس فیلادلف به همین جرم او را به قتل رساند ، اما در روایتی دیگر، او خود را از بیم نفرت مردم به دریا افکند و کشته شد.

استاد عبدلحسین زرین کوب در این مورد می گوید انتقادهایی که زوئیلوس بر هومر وارد می کرد، چنان سخت و تند و زننده بود که موجب نفرت و انزجار عامه گشت؛ سخنانش را چون تازیانه و صاعقه ای که بر سر هومر فرود آید، تلقی کردند و او را تازیانه هومر لقب دادند.) زرین کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، ص 301.
در نقد باید حداقل جوانمردی، اخلاق و انصاف را در نظر داشت، که اگر این کار انجام نشود، ما با یک دغل و یک ناقد قلب سرو کار خواهیم داشت.

 

[شاهدخت]

4- انتخاب زمان و مکان مناسب: ناقد باید این هنر را داشته باشد که نقد خود را در زمان و مکان مناسب ارائه نماید. این کار البته بسیار دشوار است و کمتر ناقدی در این امر موفق می شود. زمانی که خانمی تا همسرش به خانه می آید شروع به انتقاد کردن از او می پردازد ، درحقیقت شرایط و زمان مناسب را در نظر نگرفته است. اگر چه مطالباتش به حق باشد باید در زمان مناسب آنرا بیان نماید. از این نمونه ها در جامعه ما فراوان است. علت آن نیز ویژگیهای انسان است که دارای ابعاد گوناگونی است و در هنگام خشم و عصبانی گاه کلماتی را بر زبان یا نوشته خود می آورد که در حالت عادی ممکن است آنرا مرتکب نشود.

 

[شاهدخت]

5- تفکیک رفتار از فرد: هنگامی که از کسی انتقاد داریم، معنایش این است که ما از رفتاری یا اعتقادی خاص انتقاد داریم و در پی اصلاح آن رفتار یا اعتقاد هستیم. بنابر این نباید به صرف انتقاد از یک رفتار کل شخصیت فرد را مورد تهاجم قرار دهیم. خداوند کریم این مطلب را به پیامبرش تعلیم می دهدفان عصوک فقل انی بریء مما تعلمون؛) شعراء، آیه 216. ای پیامبر اگر بر تو عصیان ورزیدند، بگو من از کار های شما بیزارم. از گاندی نیز نقل شده که می گفت من از جرم متنفرم نه از مجرم).

 

[شاهدخت]

6- پرهیز از کلی گویی: در مقام نقد باید مراقب باشیم که از کلی گویی به خصوص آنجا که با شخص مورد انتقاد ارتباط دارد، بپرهیزیم؛ زیرا این کار، هم ممکن است دروغ باشد و هم شخص را به حالت تدافعی بکشاند؛ تا جایی که اصل نقد شما را نیز منکر شود. به عنوان مثال اگر دوست شما سه بار سر قرار حاضر نشده باشد به او می گوییم تو همیشه دیر می آیی. در حالی که به صرف سه بار دیر آمدن نمی توان او را به همیشه دیر آمدن متهم کرد.چنان به استفاده از کلمات کلی؛ مانند همیشه، همه جا، همه، هرگز و... خو کرده ایم که بدون آنها احساس می کنیم که گفته ها و نوشته های ما اثری ندارد

 

[شاهدخت]

7- تعیین معیارها: هر ناقدی بر اساس معیارهای دست به انتقاد کردن می زند. باید این معیارها مشخص و معلوم باشد. به بیان دیگر نقد او باید با دلیل و مدرک باشد. برای مثال اگر می خواهیم بگوییم که این معنای لغتی را که شما در نوشته خود آوردی غلط است، باید سند آن را هم نقل کنیم که مثلا در لغت نامه دهخدا این لغت این گونه معنی شده است. حال اگر شخص مورد نقد این سخن را نپذیرفت، درستی یا نادرستی ناقد را به سادگی می توان دریافت.

 

[شاهدخت]

8- هدف گذاری: اگر ناقد در پی اصلاح شخص مورد نقد می باشد و برای خود مسوولیتی اخلاقی قائل است، باید از پیش اهداف خود را مشخص کند و طی نقد از آنها فراتر نرود. به عنوان مثال زمانی که ما نقدی را در مورد رفتار فردی بیان کرده یا آنرا به رشته تحریر در می آوریم، اما او به جای پاسخ مناسب ، جواب تندی به ما می دهد باید مشخص کنیم که باید این کار را ادامه دهیم یا در این مورد سکوت کنیم.

 

[شاهدخت]

9- همدلی: ناقد باید شرایط مورد نقد را درک کند و شخصیت افراد را در نظر گرفته و به انها حسن ظن داشته باشند. همانطور که معرفت مراتبی دارد، صاحبان معرفت هم چنین اند. امام صادق (ع) در مورد مردم چنین می فرموداگر مردم می دانستند که خداوند تبارک و تعالی ایم مردم را چگونه آفرید، هیچ ک.س دیگری را ملامت نمی کرد.) حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 16، ص162 به نقل از اخلاق نقد، ص 150 . توجه به این نکته، ناقد را به همدلی با شخص مورد نقد می کشاند و در او صفتی پدید می اورد که معصومان از آن به رفق و مدارا نام می برند. ناقد مثل یک دوست است و باید دوستانه رفتار کند و باید این حقیقت را درک کنیم که لازمه (درستگویی) ( درشتگویی) نیست.