ادبیات کهن چرا نثر کهن فارسی موسیقی دارد؟

[Serenya]

سعدی، نصرالله منشی و بیهقی استاد این بخش‌اند.
آن‌ها با تکرار هوشمندانه‌ی صداها و حروف، نوعی هم‌آوایی در نثرشان می‌سازند که ناخودآگاه گوش را می‌نوازد.
مثلاً در کلیله و دمنه می‌خوانیم:

 

[Serenya]

چون پادشاه را از احوال رعیت خبر نباشد، کار مملکت از نظام بیرون شود.»

در این جمله، تکرار «ش»، «ر»، و «ن» نوعی وزن پنهان ساخته.

 

[Serenya]

یا در تاریخ بیهقی:

«چنین مردی را به خدمت خویش چرا باید داشت؟»

آوای «چ» و «ش» در آغاز و پایان جمله نوعی قوس صوتی می‌سازد که یادآور آهنگ شعر است.

 

[Serenya]

۴. موسیقی معنوی (ریتم اندیشه)

 

[Serenya]

موسیقی نثر فقط از صدا نیست، از جریان معنا هم می‌آید.
در متون کهن، معناها به‌صورت تدریجی، موج‌وار، و با کشش عاطفی بیان می‌شوند.
مثل نثر عرفانی کشف‌المحجوب یا مرصادالعباد که اندیشه از دل جمله‌ای به جمله‌ی بعد می‌لغزد.

 

[Serenya]

دل، آیینه‌ای‌ست که اگر زنگ گناه از او بشویی، نقش دوست در او پدیدار شود.»

 

[Serenya]

در این جمله، ریتم معنا مثل شعر پیش می‌رود:
زنگ گناه → شستن → آشکار شدن نقش دوست.
حرکت درونی معنا، خود یک موسیقی ذهنی می‌سازد.

 

[Serenya]

🪔 ۵. واج‌آرایی، سجع و جناس

 

[Serenya]

ادبیات فارسی در نثرهای فنی و هنری (مثل نثر مرسل یا فنی قرون ششم و هفتم) پر از آرایه‌هایی‌ست که موسیقی می‌سازند.

 

[Serenya]

مهم‌ترین‌شان:

سجع: هماهنگی پایانی جمله‌ها، مثل قافیه در نثر.
مثال از گلستان:

«بنی آدم اعضای یک پیکرند / که در آفرینش ز یک گوهرند.»
(هرچند این شعر است، اما سعدی در نثرش هم از چنین موسیقی‌ای استفاده می‌کند:
«نیکی کن و در آب انداز که روزی به وقتش برآید.»)