آموزشی اصول اخلاقی نقد

[Tara Motlagh]

اما منتقد، حق ندارد که از راه حق، عدل، ادب و نزاکت پای فراتر نهد. در نقد، روان فرد نقد شونده زخم بر می‌دارد، اگر نمک زبان تمسخر، توهین، تحقیر، طنزآلود و کنایی نیز بر آن افزوده شود،‌ بی‌تردید، تاثیر معکوس خواهد گذاشت.[۱۹] بر عکس، شایسته است باتوجه به پاکی قلم، قداست محضر علم و عالم را نگه‌داشت و کاستی‌ها را گوش‌زد کرد. منتقد، ناگزیر اگر رعایت حال طرف مقابل را نمی‌کند، پروای خرد شدن شخصیت خویشتن را داشته باشد. چنانکه پیشوای قلم و اندیشه فرمود: الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِه.

 

[Tara Motlagh]

۳/۶.حرکت در چارچوب منطق

یکی از وظایف اساسی منتقد این است که در مقام نقد، از چوکات منطق بیرون نرود. نمونه‌های از این دایره، متعدد است. گاه برخی افراد می‌کوشند از رسیدن سخن گوینده به مخاطبان جلوگیری و در اصطلاح “پارازیت” پخش کنند. در مواردی سخن کسی را “مبهم” یا پیش‌پا افتاده بشمارد؛ مدعایی را بدون دلیل “تکذیب” یا به گوینده “توهین” کند.

 

[Tara Motlagh]

گاه به جای نقد اندیشه، به شخصیت صاحب اندیشه نیش زند.(مغالطه‌ی انگیزه و انگیخته). گاه هم مدعای نویسنده را چنان ضعیف ترسیم کند که به راحتی قابل رد کردن باشد(مغالطه‌ی پهلوان پنبه).‌ زمانی کامل نامیسر را معیار قرار دهد و بر مبنای آن، تمام ناقص‌های میسر را مردود شمارد(مغالطه کامل نامیسر).‌

 

[Tara Motlagh]

هنگامی نیز تنها نقطه‌های ضعف یک اندیشه یا عمل را ملاحظه کند و جنبه‌های قوت آن‌را از نظر دور بدارد(مغالطه ارزیابی یک‌طرفه). وقتی هم از ضعف دلیل یک مدعا، ضعف اصل آن‌را نادیده انگارد؛‌ در “مثال” مناقشه کند، یک مدعا را بدون توجه به قاعده و استثنا، به صرف توجه به استثنا مردود انگارد(مغالطه تخصیص). با ملاحظه‌ی برخی از مشکلات جزیی، “بهانه”‌جویی کند و مانند این موارد، که هریک، ممکن است در مقام نقد اتفاق بیافتد و منتقد را در دام “مغالطات مقام نقد” بیاندازد.

 

[Tara Motlagh]

چنان‌که گاه منتقد با تکیه بر احساسات، می‌کوشد سخن یا رفتاری را نقد کند یا این‌که با درک وجود برخی احساسات در نهاد مخاطب خویش، آن‌را ابزاری برای القای سخن بی دلیل خویش قرار دهد. سودجویی، کبر و غرور، هواهای نفسانی، تعصب قومی، مذهبی، نژادی، حزبی، کینه و دشمنی، ترس، ترحم و دلسوزی و مانند آن برخی از احساساتی است که می‌تواند در مخاطبان وجود داشته باشد و منتقد بدون رعایت اصول و قواعد منطقی،‌ با تحریک آن‌ها مانع قضاوت صحیح و معقول در یک زمینه شود.

 

[Tara Motlagh]

با این شیوه‌ها دسترسی به حقیقت ناممکن می‌شود. حاکمی‌که در مقام نقد رفتار یک گروه معترض، از “بدنام” بودن برخی از افراد حاضر در آن نام می‌برد، یا از “ریاست‌طلب” بودن آن‌ها سخن به میان می‌آورد و یا در برابر اعتراض راجع به “تبعیض سیستماتیک” نسبت به یک قوم، به حضور “چند نفر معدود و محدود” استناد می‌کند؛

 

[Tara Motlagh]

حاکمی‌که از وجود خطرها و تهدیدهای تروریستی در تظاهرات اعتراض‌آمیز و مدنیِ جمع کثیر، آن‌ها را نسبت به مظاهره، ملامت می‌کند یا نویسنده‌ی بر مبنای تعصبات قومی، رهبری را “ماه” و شخصیت مخالف یا منتقد او را با انواع القاب و عناوین غیر اخلاقی مورد هجمه قرار می‌دهد، هرکدام، خواسته یا ناخواسته از جاده منطق خارج شده و در دام احساسات اسیر شده‌اند.

 

[Tara Motlagh]

۴. وظایف اخلاقی انتقاد شونده

در ضرورت نقد، تصریح شد که نقد جاده‌ی دو طرفه است؛‌ یک محقق، وقتی در نظریه‌پردازی، موفق خواهد بود که فرضیه‌ها و نظریه‌های مختلف را از زوایای گوناگون ملاحظه کند و از دل نقض و ابرام روش‌مند، به نتایجی دست یابد. این کار او، در عمل، ورود به وادیِ ارزشمند نقادی است. چنان‌که این حق را به خود می‌دهد، در برابر هم، به لحاظ اخلاقی موظف است تا نقدهای منتقدان را نیز بشنود و به کار بندد.

 

[Tara Motlagh]

از طریق به کار بستن آن، نظریه‌ی خودش نیز تکمیل خواهد شد. طبیعی است وقتی کسی نظریه، سخن یا طرحی را ابراز می‌کند، در حقیقت گروهی را مورد خطاب قرار می‌دهد. طبیعی‌ترین حق مخاطب در این زمینه، داوری کردن است. وظایف زیر، اندک‌ترین اموری‌اند که شایسته است انتقاد شونده، از نظر دور ندارد.

 

[Tara Motlagh]

۴/۱. بردبارى و نقدپذیرى

آموزه‌های دینی و اخلاقی اسلام، هرچند مقابله به مثل را حق‌طبیعی انسان می‌داند، اما مواجهه‌ی نیکوتر را تاکید می‌کند. برای این‌که این آموزه، دقیق‌تر درک شود، بهتر است مساله صورت‌بندی بهتری پیدا کند: