آموزشی اصول اخلاقی نقد

[Tara Motlagh]

الف) با نقد، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، شخصیت فردِ مورد انتقاد، در ظاهر خرد می‌شود؛

ب) هنگامی به انسان تهاجم می‌شود، میکانیسم‌های دفاعی جسمانی و روانی او فعال می‌شود؛

ج)دوستان انسان، نوعا، به دلایل مختلف، با خودسانسوری، تغافل، کوچک‌نمایی مشکلات و بزرگ‌نمایی کارهای نیک، با انسان مواجه می‌شوند؛

د) تجربه‌ نشان داده است که غیر دوستان به دلیل عدم التفات به ملاحظات مذکور در (ج) بهترین منتقدان انسان خواهند بود؛‌

هـ) در برخی از تعالیم دینی به “خاک‌پاشی” به صورت “چاپلوسان” توصیه شده است.

و) مطابق برخی دیگر از تعالیم دینی و اخلاقی، محبوب‌ترین دوستان انسان، منتقدان او برشمرده شده‌اند.

 

[Tara Motlagh]

مفهوم مقدمه‌های (“هـ” و “و”) این است که انسان با اخلاق موظف است سخنان‌ کسانی‌که عیب وی را، در عرصه‌های مختلف فکری، گفتاری و رفتاری برای او نشان دهند، بشنود و از چاپلوسان، احتراز نماید. آنان‌که “اخلاق بد” انسان را “حسن” می‌نمایند و “عیب”‌شان را “هنر و کمال”، “شایسته‌ی دوستی” نخواهند بود.

 

[Tara Motlagh]

این الزام اخلاقی، در دل خود، یک الزام روش‌شناختی را نیز می‌پروراند و آن این‌که رشد علمی، فکری، معنوی و اجتماعی، در گرو نقد‌های دلیرانه‌ی منتقدان نکته‌سنج است. این‌که منتقد، می‌بایست پای از حریم اخلاق فراتر منهد، وظیفه‌ی اوست، اگر رعایت نکرد، خود خطای اخلاقی مرتکب شده است ولی در صورتی‌که فرد مورد نقد، نابردباری نشان دهد، هم به لحاظ اخلاقی محکوم است، زیرا از هوای نفس پیروی کرده است و هم از منظر اصول روش‌شناختی، به رکود خویش رضایت داده است. بردباری، کمترین وظیفه‌ای است که باید ابراز کند، بالاتر از آن، سپاس‌گزاری نیز لازم است.

 

[Tara Motlagh]

۴/۲. سپاس‌گزاری نسبت به منتقد

در اندیشه اسلامی، عاقل نه آن است که بتواند میان حق و ناحق در مقام اندیشه و خوب و بد در حوزه‌ی اخلاق، تفکیک کند بلکه ویژگی خردمندی، شایسته‌ی کسی است که در عمل، تابع “حق” بوده و به “خوبی‌ها” نیز آراسته شود و کمترین سرمایه‌ی عقل را به کار بندد. محدودیت‌های نوعی و شخصی افراد به اندازه‌ی است که شاید نتواند بسیاری از حقایق را به تنهایی درک کرده و در عمل نیز جاذبه‌های محیط بر آدمی به اندازه‌ای است که احتمال دارد اسیر هوای نفس یا هوای خلق شود.

 

[Tara Motlagh]

در این میان، منتقد باعث می‌شود که انسان به مسیر صحیح زندگی و شناخت برسد. به همین دلیل نقدشونده، هرچند از منتقد دل‌گیر می‌شود، اما در نهایت باید بر خویشتن مسلط شده و سپاس‌گزار او باشد. اگر این کار را دوستانش انجام دهند، در حقیقت، ارزش دوستی را درک کرده و حق دوستی را پاس داشته‌اند. در برخی از آموزه‌های دینی، دوست را از آن‌جهت دوست نامیده‌اند که با انسان در کمال و نقص یک‌رو و صادق باشد.

 

[Tara Motlagh]

تجربه نشان داده است که دوستان انسان به دلیل ملاحظات مختلف، کمتر عیوب فکری و رفتاری انسان‌را گوشزد می‌کنند؛‌ زیرا، ممکن است دوستان، از اساس، عیبی در انسان نبینند، اگر دیدند یا ظرفیت ما را در شنیدن عیوب پایین می‌بینند، یا گاه برخی از منافع خویش یا آینده‌ی دوستی مشترک‌را در خطر می‌بینند یا…، به هردلیلی، پرده‌پوشی می‌کنند.

 

[Tara Motlagh]

اما چنان‌که پیشتر تصریح شد، در این میان رقیبان و حریفان، به دلیل این‌که این ملاحظات را ندارند،ـ‌ نه دل‌بسته‌ی ما هستند و نه دلیلی برای پرده‌پوشی دارند، بلکه انگیزه‌ی قوی نیز در ذره‌بین گذاشتن روی افکار، گفتار و رفتار ما دارند‌ـ نقد شان دقیق‌تر خواهد بود، پس کار‌شان را باید سپاس گفت. اهمیت این مساله تا جایی است که برخی وجود دشمن را مغتنم شمرده و برای بقای‌شان دعا می‌کرده‌اند. بدین‌ترتیب، شایسته است انسان، بهترین منتقدان را در میان مخالفان و دشمنان خویش جستجو کند.

 

[Tara Motlagh]

۴/۳. پرهیز از رفتارهای غیراخلاقی

محققان، واکنش‌های مختلفی‌ را که ممکن است از سوی فرد مورد انتقاد، ابراز شود، در چند محور کلی دسته‌بندی می‌کنند: انکار، انگیزه‌خوانی ناقد، نقد متقابل، تحقیر منتقد، دلیل‌تراشی، کوچک جلوه دادن نقد، گریز و بازگشت، فرافکنی، مقصر دانستن دیگران و بازخواست اخلاقی. منطق‌دانان نیز ذیل استدلال‌های مغالطی در مقام دفاع، موارد مختلفی‌را در چند دسته‌ی عمده طبقه بندی کرده‌اند. از این میان چند واکنش، مهم‌تر از بقیه می‌باشد؛ به همین دلیل، شایسته است توجهی بیشتری نسبت به آن‌ها مبذول داشته شود.

 

[Tara Motlagh]

۴/۳/۱. دوری از انگیزه‌خوانی منتقد

انتقاد شونده، باید به گفته بنگرد و کاری به شخصیت ناقد، انگیزه‌اش از نقد و مسایل حاشیه‌ای دیگر نداشته باشد. کسی‌که از انگیزه‌‌ی ناقد مطلع شود، خواسته یا ناخواسته در دام دو رفتار غیر اخلاقی می‌غلطد: نقد ناپذیر دانستن خود و دیگری خبث باطن دیگران. روش عینی برای درک انگیزه‌ی ناقد نیز وجود ندارد. بر فرض، اگر کسی توانست اثبات کند که ناقد نیت بد داشته است، نمی‌تواند به استناد بد بودن نیت او، دلایل مورد استنادش را در تحلیل و بررسی نظریه‌ی خود نادیده انگارد. انسان با این کار، خودش را از نعمت نقد و ناقد محروم می‌سازد. در برخی از نصوص دینی، از نشانه‌های پشت کردن انسان به حقیقت، بدبینی به شخص نصیحت‌کننده دانسته شده است.

 

[Tara Motlagh]

۴/۳/۲. پرهیز از نقد متقابل

از جمله واکنش‌های غیر اخلاقی در باب نقد، انتقاد متقابل است؛‌ فرد نقد شده، اگر به جای این‌که مشکلات خویش‌را درک کرده و در صدد رفع رخنه‌ها برآید، ذرْه‌بین به دست در حیات علمی و عادی منتقد، در پی نقاط ضعف بگردد، مرتکب خطای مضاعف(اخلاقی و روش‌شناختی) شده است؛‌ هم خود را از مواهب نقدهای بعدی و حتی نقد حاضر محروم کرده و هم گرفتار مغالطه‌ی خلط انگیخته و انگیزه یا خلط سخنگو و سخن شده است. این‌که خویشتن را از مواهب نقدهای بعدی محروم کرده به این دلیل است که در چنین فضایی، اگر منتقد قلم خویش را برای بیان خطا و خطیئه‌های دیگر فرد نقد شونده نچرخاند، حق دارد، زیرا ممکن است شخصیت او را مورد هجمه قرار دهند.