آموزشی انواع قالب شعر (جامع)

[شاهدخت]

ویژگی‌ های قالب قصیده
در ادامه، به برخی از ویژگی‌های اصلی قالب قصیده اشاره می‌کنیم.

بیت‌های قالب قصیده انسجام و وابستگی معنایی دارند و میان آن‌ها ارتباط معنایی دیده می‌شود.
در قصیده، معمولاً مخاطب خاصی وجود دارد که شاعر، شعر خود را برای او می‌سراید.
در قالب قصیده، یک موضوع کلی از ابتدا تا انتها بیان می‌شود.

 

[شاهدخت]

اجزای قالب قصیده
هر قصیده از بخش‌‌های مختلفی تشکیل می‌شود. در ادامه، عنوان هر کدام از بخش‌های قصیده و نقش آن‌ها توضیح داده شده است. توجه داشته باشید که همه قصیده‌ها لزوماً همگی این بخش‌ها را ندارند و ممکن است تنها دو یا سه مورد از آن‌ها را داشته باشند.

 

[شاهدخت]

مطلع: اولین بیت قصیده که در آن هر دو مصراع هم‌قافیه هستند.
تغزل یا تشبیب: مقدمه و بیت‌های ابتدای قصیده که معمولاً مضمون عاشقانه دارند.
تخلص یا گزیر: یک یا دو بیت قصیده که شاعر با استفاده از آن‌‌ها، از بخش تشبیب رها شده و بخش‌ اصلی قصیده را آغاز می‌کند.
تنه اصلی: بیت‌های اصلی قصیده که مقصود شاعر را نشان می‌دهند. این بخش از سایر بخش‌ها گسترده‌تر است.
دعا یا شریطه: در این بخش، شاعر با بیان شرط‌هایی، برای ممدوح و مخاطب شعر خود دعا و آرزوی کامیابی و سعادت می‌کند.
مقطع: آخرین بیت قصیده که تنها مصراع دوم آن قافیه دارد.

 

[شاهدخت]

مثال قالب قصیده
به‌طور مثال، فرخی سیستانی قصیده زیر را در مدح احمد بن حسن میمندی سروده است. بخش ابتدایی و انتهایی این قصیده را در ادامه می‌خوانید. کلمه‌های قافیه این قصیده با رنگ قرمز مشخص شده‌اند.

ز آفتاب جدا بود ماه چندین شب

همی دوید بگردون بر آفتاب طلب

خمیده گشته ز هجران و زرد گشته ز غم

نزار گشته ز عشق و گداخته ز تعب

چو آفتاب طلب نزد آفتاب رسید

نشاط کرد و طرب کرد و بود جای طرب

...

همیشه تا نبود خانه زحل میزان

چنان کجا نبود برج مشتری عقرب

جهان بکام تو باد و فلک مطیع تو باد

موافق از تو براحت عدو ز تو به کرب

خجسته بادت عید و چو عید باد مدام

همیشه روز و شب تو ز یکدگر اطیب

 

[شاهدخت]

قالب غزل
غزل از قالب‌های رایج شعر فارسی است که هم در ادبیات کهن کاربرد فراوانی داشته و هم امروزه از سوی شاعران معاصر به کار می‌رود. غزل در قرن ششم هجری به وجود آمده و بیشتر موضوعات عاشقانه در آن به چشم می‌خورد. البته گاهی برای بیان پندهای اخلاقی و عرفانی یا نکته‌های اجتماعی هم از غزل استفاده می‌شود، اما به‌طور کلی، غزل‌ها بیشتر برای بیان موضوعات احساسی و عاطفی به کار می‌‌روند.

غزل‌ها معمولاً بین ۵ تا ۱۲ بیت دارند اما ممکن است گاهی با ۳ یا ۴ بیت، یا حتی با ۱۵ و ۱۶ بیت نیز سروده شوند.

 

[شاهدخت]

در قالب غزل، مصراع‌های اول و دوم بیت مطلع با همه مصراع‌های زوج هم‌قافیه‌اند. از این جهت، می‌توان گفت که محل قرار گرفتن کلمه قافیه در قالب‌های قصیده و غزل یکسان است.
__________* __________*
__________ __________*
__________ __________*
__________ __________*
...

 

[شاهدخت]

ویژگی های قالب غزل
غزل نیز مانند هر کدام از قالب‌های شعری، ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که در این بخش به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

در غزل انسجام معنایی وجود ندارد و هر کدام از بیت‌های آن معنای مستقلی دارند.
غزل مخاطب مشخصی ندارد و هر کسی که آن را می‌خواند و می‌شوند، می‌تواند مخاطب شاعر باشد.
در غزل، ارتباط معنایی میان بیت‌ها وجود ندارد.

 

[شاهدخت]

اجزای قالب غزل
در این بخش، اجزای مختلف قالب غزل را بررسی می‌کنیم.

مطلع: به نخستین بیت هر غزل، مَطلَع گفته می‌شود.
مقطع: آخرین بیت هر غزل، مَقطَع نامیده می‌شود.
بیت‌الغزل: به آن بیت غزل که زیباتر و برجسته‌تر از سایر بیت‌ها باشد، بیت‌الغزل گفته می‌شود.

 

[شاهدخت]

مثال قالب غزل
در ادامه، به‌عنوان مثال، غزلی را از سعدی شیرازی ارائه کرده‌ایم. کلمه‌هایی که با رنگ قرمز مشخص شده‌اند، کلمه‌های قافیه این غزل هستند.

سرمست درآمد از خرابات

با عقل خراب در مناجات

بر خاک فکنده خرقه زهد

و آتش زده در لباس طامات

دل برده شمع مجلس او

پروانه به شادی و سعادات

جان در ره او به عجز می‌گفت

کای مالک عرصه کرامات

از خون پیاده‌ای چه خیزد

ای بر رخ تو هزار شه مات

حقا و به جانت ار توان کرد

با تو به هزار جان ملاقات

گر چشم دلم به صبر بودی

جز عشق ندیدمی مهمات

تا باقی عمر بر چه آید

بر باد شد آن چه رفت هیهات

صافی چو بشد به دور سعدی

زین پس من و دردی خرابات

 

[شاهدخت]

فرق غزل و قصیده چیست؟
غزل و قصیده هر دو در محل قرار گرفتن قافیه‌هایشان به یکدیگر شبیه‌اند، اما تفاوت‌های مهمی هم با یکدیگر دارند. در ادامه، تفاوت‌های اصلی این قالب‌های شعری را بررسی می‌کنیم.

قالب قصیده قبل از قالب غزل شکل گرفته است و قدمت بیشتری دارد.