آموزشی انواع قالب شعر (جامع)

[شاهدخت]

در غزل بیشتر به موضوعات عاشقانه اشاره می‌شود، اما در قصیده، موضوع‌هایی مانند مدح، نکته‌های اخلاقی، تبریک عید و... دیده می‌شود.

 

[شاهدخت]

بیت‌های قصیده با یکدیگر ارتباط معنایی دارند و به هم وابسته‌اند، اما بیت‌های غزل به لحاظ معنایی کاملاً مستقل‌اند.
قصیده مخاطب مشخصی دارد، اما غزل برای مخاطب خاصی سروده نمی‌‌شود.
در سراسر قصیده به یک موضوع خاص اشاره می‌شود، اما در غزل، ممکن است چند موضوع کاملاً متفاوت مطرح شود.

 

[شاهدخت]

قالب قطعه
قالب قطعه از زمان آغاز شعر فارسی وجود داشته است. در این قالب، بیشتر به موضوعات اخلاقی، مدح، هجو، تهنیت و... توجه می‌شود. برخی شاعران از قالب قطعه برای بیان داستان‌های پندآموز استفاده می‌کنند.

قالب قطعه معمولاً بین ۲ تا ۱۵ یا ۱۶ بیت دارد. با وجود این، قطعه‌هایی با ۴۰ یا ۵۰ بیت نیز سروده شده‌اند.

در قطعه، مصراع‌های زوج همه بیت‌ها با یکدیگر هم‌قافیه‌اند. مصراع اول بیت نخست در این قالب شعر، معمولاً کلمه قافیه ندارد. با وجود این، در برخی از قطعه‌ها، مصراع اول هم ممکن است قافیه داشته باشد.
__________ __________*
__________ __________*
__________ __________*
__________ __________*

 

[شاهدخت]

مثال قالب قطعه
برای اینکه با ساختار قطعه بیشتر آشنا شوید، در ادامه مثالی از این قالب شعری را ارا‌ئه کرده‌ایم. پروین اعتصامی در شعر زیر برای بیان نکته‌های اخلاقی از قالب قطعه استفاده کرده است.

در این قطعه، کلمه‌های قافیه را با رنگ قرمز نشان داده‌ایم.

شنیده‌اید که آسایش بزرگان چیست:

برای خاطر بیچارگان نیاسودن

به کاخ دهر که آلایش است بنیادش

مقیم گشتن و دامان خود نیالودن

همی ز عادت و کردار زشت کم کردن

هماره بر صفت و خوی نیک افزودن

ز بهر بیهده، از راستی بری نشدن

برای خدمت تن، روح را نفرسودن

برون شدن ز خرابات زندگی هشیار

ز خود نرفتن و پیمانه‌ای نپیمودن

رهی که گمرهیش در پی است نسپردن

دری که فتنه‌اش اندر پس است نگشودن

 

[شاهدخت]

قالب رباعی
قالب رباعی از همان قرن سوم و دوران آغاز شعر فارسی وجود داشته است. این قالب در قرن‌های ۶ و ۷ هجری به اوج خود رسید. رباعی از قالب‌های ایرانی است که ابتدا در ادبیات فارسی شکل گرفته و سپس به ادبیات عرب راه پیدا کرده است. در این قالب شعری، بیشتر به نکته‌های اخلاقی و عرفانی توجه می‌شود.

 

[شاهدخت]

هر رباعی شامل ۲ بیت یا ۴ مصراع است. در این قالب، مصراع اول و مصراع‌های دوم و چهارم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند. در برخی از رباعی‌ها، مصراع سوم هم دارای کلمه قافیه است. سه مصراع اول رباعی در حکم مقدمه‌اند، زیرا شاعر مقصود و منظور اصلی خود را در چهارمین مصراع رباعی بیان می‌کند.

 

[شاهدخت]

وزن عروضی قالب رباعی معمولاً به صورت «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» است.
__________* __________*
__________ __________*

 

[شاهدخت]

مثال قالب رباعی
در این بخش، رباعی مشهور عمر خیام را به‌عنوان مثالی از این قالب شعری ارائه می‌‌کنیم. کلمه‌های قرمز، چینش قافیه را در این رباعی نشان می‌دهند. کلمه‌ «گرفت» که در انتهای مصراع‌های اول، دوم و چهارم آمده، ردیف این شعر است.

ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست

بی باده گلرنگ نمی‌باید زیست

این سبزه که امروز تماشاگه ماست

تا سبزه خاک ما تماشاگه کیست

 

[شاهدخت]

مثال قالب دوبیتی
باباطاهر از مشهورترین شاعرانی به شمار می‌آید که در قالب دوبیتی طبع‌آزمایی کرده‌اند. در ادامه، مثالی از دوبیتی‌های این شاعر را می‌خوانید. کلمه‌های قافیه با رنگ قرمز مشخص شده‌اند.

محبت آتشی در جانم افروخت

که تا دامان محشر بایدم سوخت

عجب پیراهنی بهرم بریدی

که خیاط اجل می‌بایدش دوخت

 

[شاهدخت]

قالب مثنوی
مثنوی یکی از قالب‌های رایج ادبیات فارسی به شمار می‌آید که در قرن‌های ۳ و ۴ هجری به وجود آمده است. از این قالب بیشتر برای بیان داستان‌های بلند عاشقانه، موضوعات حماسی یا تاریخی استفاده می‌شود. این قالب شعری، در تعداد بیت‌ها محدودیتی ندارد.

در مثنوی، هر بیت قافیه جداگانه‌ای دارد. به عبارت دیگر، مصراع اول و دوم هر بیت هم‌قافیه‌اند و هر کدام از بیت‌ها، قافیه مجزایی دارند. از آنجایی که در مثنوی، دو مصراع هر بیت قافیه مستقل دارند، به این قالب «دوگانی» هم گفته می‌شود.
__________* ___________*
__________• ___________•
__________+ __________+
__________☆ __________☆