آموزشی انواع قالب شعر (جامع)

[شاهدخت]

قالب مستزاد
قالب مستزاد بر پایه سایر قالب‌ها، مانند غزل، رباعی، قطعه و... شکل می‌گیرد. به این صورت که شاعر پس از هر مصراع از شعر خود، جمله‌ای کوتاه بیاورد که با مصراع قبلی به لحاظ معنایی ارتباط داشته باشد. این جمله‌ها خارج از وزن شعر هستند.

از آنجایی که مستزاد بر مبنای سایر قالب‌های شعری ساخته می‌شود، چینش قافیه‌‌های آن می‌تواند متنوع باشد. به‌طور مثال، اگر قالب مستزاد بر پایه قالب غزل شکل گرفته باشد،

 

[شاهدخت]

مثال قالب مستزاد
به‌عنوان مثال، کمال خجندی شعر زیر را در قالب مستزاد و بر مبنای قالب غزل سروده است. قافیه‌های شعر زیر با رنگ‌های مختلف نشان داده شده‌اند.

ای ریخته سودای تو خون دل ما را

بی‌هیچ گناهی

بنواز دمی خسته شمشیر جفا را

یارا به نگاهی

باد سحر از روضه رضوان خبر آورد

امروز به گلزار

ای سرو روان هست مگر پیک صبا را

در کوی تو راهی

 

[شاهدخت]

قالب چهارپاره
اگرچه قالب چهارپاره همزمان با شعر نو (۱۳۴۲ قمری) به وجود آمده است، اما در حقیقت، یکی از انواع قالب شعر کهن محسوب می‌شود. این قالب شعری از چند بند دوبیتی تشکیل می‌شود که وزن آن‌ها یکسان است و با هم ارتباط معنایی دارند، اما قافیه آن‌ها متفاوت است.

در چهارپاره، معمولاً مصراع دوم و چهارم هر بند، با هم هم‌قافیه‌اند، اما مصراع‌های اول و سوم قافیه ندارند.
__________ __________☆
__________ __________☆
__________ __________♡
__________ __________♡
...

 

[شاهدخت]

نمونه
کندوی آفتاب به پهلو فتاده بود

زنبورهای نور ز گردش گریخته

در پشت سبزه‌ها لگدکوب آسمان

گلبرگ‌ها سرخ شفق تازه ریخته

کف‌بین پیر باد درآمد ز راه دور

پیچیده باد زرد خزان را به گردنش

آن روز مهمان درختان کوچه بود

تا بشنوند راز خود از فال روشنش

 

[شاهدخت]

قالب بحر طویل
«بحر طَویل» یا «بحر طویل عامیانه» نام یکی از قالب‌های کم‌کاربرد شعر فارسی است که بیشتر در ادبیات عامیانه کاربرد دارد. در این قالب شعری، هر کدام از مصراع‌ها با تکرار نامحدود ارکان عروضی سالم ساخته می‌شوند؛ به‌‌طوری که در هر مصراع از قافیه میانی و پایانی استفاده شده باشد. در این قالب، همه ارکان عروضی از نوع سالم هستند و در ساختار آن‌ها از زُحافات شعری استفاده نمی‌شود.

این نوع قالب از کنار هم قرار گرفتن بندهای مختلف تشکیل می‌شود. تعداد ارکان عروضی سالم در هر بند محدودیتی ندارد و گاه دیده شده است که شاعر در بندهای قالب بحر طویل از ۱۴۰ رکن عروضی سالم نیز استفاده کرده است. با این وصف، طول بندهای بحر طویل ممکن است بسیار طولانی باشند. کلمه «طویل» در عنوان این قالب نیز به همین نکته اشاره دارد.

 

[شاهدخت]

این قالب شعری در مضمون و ساختار قافیه، بیشتر از همه به قالب قصیده شباهت دارد. با این حال، شاعرانی که از این قالب شعری بهره می‌بردند، از چینش قافیه سایر قالب‌های شعری نیز بهره برده‌اند.

 

[شاهدخت]

مثال قالب بحر طویل
در این بخش، شعر جامی را که در بحر طویل سروده شده است، به‌عنوان نمونه در اختیارتان قرار می‌دهیم. کلمه‌های قافیه را در شعر زیر با رنگ‌های مختلف نشان داده‌ایم.

سَقاک الله ای دیار

که از دور روزگار

تهی مانده‌ای ز یار

من و جان بی‌قرار

به گرد تو اشکبار

چه پنهان چه آشکار

چو ابری که در بهار

کند گریه بر چمن

به هر منزل و مقام

که آن سرو خوشخرام

به یاران نشسته رام

به عشرت گرفته جام

 

[شاهدخت]

آهنگ معنوی در شعر
در بخش‌های قبلی این مطلب، چندین بار از وزن و قافیه شعر سخن گفتیم و ارتباط آن‌ها را با انواع قالب شعر نشان دادیم. هم وزن‌های عروضی و هم کلمه‌های قافیه به ظاهر کلام مربوط‌اند و نقش به‌سزایی در خوش‌آهنگ و گوش‌نواز شدن شعرها دارند. علاوه‌بر آهنگ ظاهری شعر می‌توان به آهنگ دیگری هم اشاره کرد که بیشتر به معنای شعرها ارتباط دارد.

این نوع از آهنگ با عنوان «آهنگ معنوی» شناخته می‌شود. انواع آرایه‌های ادبی، از جمله آرایه تشبیه، آرایه استعاره، انواع مجاز و... موجب پدید آمدن آهنگ معنوی در شعر می‌‌شوند.

 

[شاهدخت]

انواع قالب شعر نو
در دوره انقلاب مشروطه، به‌تدریج تحولات مهمی در جامعه ایران رخ داد. بخش گسترده‌ای از این تحولات به حوزه شعر و ادبیات فارسی مربوط می‌شود. در این دوره، گروهی از شاعران از روش‌های کهن فاصله گرفتند و قالب‌های شعری تازه‌ای را عرضه کردند.
قالب‌های شعر نو شامل این مواردند: قالب نیمایی، سپید و موج نو. در بخش‌های بعدی، ویژگی‌های هر کدام را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

 

[شاهدخت]

قالب نیمایی
در این قالب شعری، مانند قالب‌های شعر کهن، از وزن عروضی استفاده می‌شود. با این تفاوت که در این قالب، تعداد ارکان مصراع‌ها با یکدیگر برابر نیستند. به‌طور مثال، ممکن است مصراع اول سه رکن و مصراع دوم چهار رکن داشته باشد.

علاوه‌بر این، در قالب نیمایی، جای قافیه مشخص نیست و هر کجا که شاعر احساس کند شعرش به قافیه نیاز دارد، از کلمه قافیه استفاده می‌کند. به همین خاطر، برای این قالب شعری نمی‌‌توان نمودار قافیه را ترسیم کرد.

به قالب شعر نیمایی، «شعر آزاد» هم گفته می شود.