آموزشی جامعه‌شناسی ادبیات در نقد ادبی معاصر

[Tara Motlagh]

این بحث همچنین می‌تواند جنبه‌ای تطبیقی پیدا کند، به این صورت که پژوهشگرِ جامعه‌شناس نشان دهد در همان زمانی که متولیان نهادهای فرهنگی تلاش می‌کردند این رمان را به حاشیه برانند، چقدر تلاش می‌شد تا رمان‌های دیگری، با محتوای متفاوت و البته همسو با ایدئولوژی رسمی، به وفور چاپ و توزیع شوند و حتی با دریافت جایزه از نهادهای فرهنگی بتوانند از امکان بیشتری برای دسترس‌پذیری در قلمرو عمومی برخوردار شوند.

 

[Tara Motlagh]

سایر مصطلحات جامعه‌شناسی ادبیات نیز به همین میزان حکایت از روش‌شناسی‌ای در بررسی متون ادبی دارند که با روش‌شناسی‌های رایج در میان منتقدان ادبی چندان وجه مشترکی نمی‌تواند داشته باشد. برای مثال، جامعه‌شناسانِ ادبیات صحبت از «مصرف» متون ادبی می‌کنند، حال آن‌که منتقدان ادبی از «پذیرش» یا «دریافت» این متون سخن به میان می‌آوردند.

 

[Tara Motlagh]

باز هم پیداست که پیش‌فرض استفاده از کلمه‌ای مانند «مصرف» این است که ادبیات را می‌توان نوعی کالای مادی دانست و مانند هر کالای دیگری بازار تولید و مصرفش در جامعه را از منظری تجربی بررسی کرد. در تقابل با چنین رویکرد تجربی‌ای، اصطلاحات رایج در نقد ادبی مانند «خوانش»، «پذیرش» و «دریافت» با این پیش‌فرض به کار می‌روند که ادبیات پدیده‌ای هرمنوتیک است و فهم آن مستلزم به‌کارگیری روشی هرمنوتیک برای فهم ویژگی‌های ادبی در آن است.

 

[Tara Motlagh]

از مثال‌هایی که زدیم معلوم می‌شود که کاربرد کلمات دوگانه‌ی متباینی مانند «متن» و «کتاب»، یا «مصرف» و «خوانش»، در نوشتار منتقدان ادبی و جامعه‌شناسانِ ادبیات صرفاً یک تفاوت سبکی یا صوری نیست. این مصطلحاتِ متفاوت حاکی از دو نگرش عمیقاً متفاوت (اما نه لزوماً متضاد و ناسازگار) درباره‌ی چیستیِ ادبیات‌اند.

 

[Tara Motlagh]

نباید جای تعجب باشد که منتقدان ادبی با عطف توجه به متن‌بودگیِ آثار ادبی از رهیافت‌هایی مانند فرمالیسم، ساختارگرایی، نشانه‌شناسی، روانکاوی، تاریخ‌گرایی نوین و غیره برای تحلیل معانی آن آثار استفاده می‌کنند. آنچه برای منتقدان ادبی مهم است، همانا کاویدن معنا در متن است و لذا هر یک ــ یا ملغمه‌ای ــ از نظریه‌هایی که نام بردیم می‌تواند برای رسیدن به این هدف کاربرد داشته باشد.

 

[Tara Motlagh]

جامعه‌شناسان اما ادبیات را وسیله‌ای برای فهم کلیتی مهم‌تر به نام «جامعه» می‌دانند و از این رو اهمیت به مراتب بیشتری برای عوامل و ملاحظات برون‌متنی قائل هستند. با این همه و به رغم همه‌ی تفاوت‌هایی که بین چهارچوب‌های ادراکی در نقد ادبی و جامعه‌شناسی ادبیات وجود دارد، روش‌ها و یافته‌های جامعه‌شناسانه درباره‌ی ابعاد اجتماعیِ ادبیات می‌تواند مکملِ روش‌ها و یافته‌های نقادانه درباره‌ی معنای متون ادبی باشد.

 

[Tara Motlagh]

از این بحث می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که اگرچه بین نقد ادبی و جامعه‌شناسی ادبیات رابطه‌ای میان‌رشته‌ای وجود ندارد، اما این دو حوزه از مطالعات علوم انسانی می‌توانند رابطه‌ای چندرشته‌ای داشته باشند و در پیوند با یکدیگر فهم عمیق‌تری را از ادبیات و ابعاد مختلف آن امکان‌پذیر کنند.