آموزشی جامعه‌شناسی ادبیات در نقد ادبی معاصر

[Tara Motlagh]

یا، به تعبیری دیگر، ادبیات هم محصولی اجتماعی است و هم نیرویی اجتماعی.‌ دیدگاه مارکسیست‌های ارتدوکس درباره‌ی ادبیات و کارکرد اجتماعیِ آن دقیقاً با همین گرایش در جامعه‌شناسی ادبیات همخوانی دارد. از جمله نظریه‌پردازان این شکل از جامعه‌شناسی ادبیات می‌توان از مادام دو استال، ایپولیت تِن، ریچارد هوگارت نام برد.

 

[Tara Motlagh]

۲. گروه دیگری از جامعه‌شناسانِ ادبیات توجه خود را در پژوهش‌های‌شان اساساً به رابطه‌ی نویسنده با اوضاع اجتماعی‌ـ‌فرهنگیِ زمانه‌اش و شرایط تولید ادبیات معطوف می‌کنند. در تحلیل‌های این پژوهشگران، پرداختن به جهانبینی شخصِ نویسنده اهمیت بسزایی دارد. این گروه همچنین بخش زیادی از نوشته‌های‌شان را به بررسی نقش آن نهادهای اجتماعی اختصاص می‌دهند که در زنجیره‌ی تولید و توزیع آثار ادبی نقش دارند.

 

[Tara Motlagh]

به اعتقاد این جامعه‌شناسان، در دوران قدیم شعرا جایگاه اجتماعیِ خود را از ممدوح یا حامی مالی‌شان کسب می‌کردند، حال آن‌که امروزه ناشران و توزیع‌کنندگان کتاب هستند که این جایگاه را برای شاعران و نویسندگان تعیین می‌کنند. اسکارپیت، جِین رات و جَنِت ولف برخی از سرشناس‌ترین نظریه‌پردازان این گرایش در جامعه‌شناسی ادبیات‌اند.

 

[Tara Motlagh]

با وجود این‌که توجه به جنبه‌های اجتماعیِ آثار ادبی همیشه بخشی از مطالعات نقادانه‌ی ادبی بوده است، اما باید گفت که هیچ‌یک از دو گرایش عمده‌ی جامعه‌شناسی ادبیات با رویکردهای نقد ادبی معاصر کاملاً منطبق یا حتی همسو نیست. در منابع جدیدی که نظریه‌های نقد ادبیِ چند دهه‌ی اخیر را معرفی می‌کنند، کمتر به کتابی برمی‌خوریم که «جامعه‌شناسی ادبیات» را در فصلی مستقل به خوانندگان معرفی کرده باشد.

 

[Tara Motlagh]

دلیل این وضعیت را باید در تعریف‌های متفاوتی دید که منتقدان ادبی از یک سو و جامعه‌شناسانِ ادبیات از سوی دیگر درباره‌ی ماهیت ادبیات و کارکردهای آن به دست می‌دهند. برنهاد اصلی جامعه‌شناسان این است که ادبیات در خلاء تولید نمی‌شود. منتقدان ادبی با خودِ این برنهاد مخالفتی ندارند، اما اکثر آن‌ها با نتایجی که جامعه‌شناسانِ ادبیات از این برنهاد می‌گیرند موافق نیستند. جامعه‌شناسان متون ادبی را به دیده‌ی اسنادی می‌نگرند که با مطالعه‌شان می‌توان رئوس تاریخ اجتماعی را استخراج کرد.

 

[Tara Motlagh]

به این ترتیب، آنچه در مطالعه‌ی ادبیات برای جامعه‌شناسان اهمیت ندارد، جنبه‌های زیبایی‌شناختیِ ادبیات است. آنان ادبیات را به قصد تحلیل کارکردهای درونی‌اش نمی‌خوانند، بلکه اساساً به کارکردهای بیرونی ادبیات نظر دارند و قصدشان روشنگری درباره‌ی زمینه‌ی اجتماعی گسترده‌تری است که این متون فهمیدنش را برای خواننده امکان‌پذیر می‌کنند.

 

[Tara Motlagh]

جامعه‌شناسان وقتی هم که به نویسندگان آثار ادبی توجه می‌کنند، بیشتر در پی آن‌اند که با تمرکز بر پس‌زمینه‌ی اقتصادی‌ـ‌خانوادگی مؤلف نشان دهند که ایدئولوژی او و دیدگاه‌های سیاسی‌ـ‌اجتماعی‌اش نقش مهمی در شکل‌گیری مضامین آثار او داشته است. اصلی‌ترین تعریض منتقدان ادبی به جامعه‌شناسی ادبیات همین است که آنچه عموماً در ملاحظات جامعه‌شناسان راجع به متون ادبی مغفول می‌ماند، متن‌بودگیِ این متون است.

 

[Tara Motlagh]

تفاوت این دو تلقی از ادبیات را می‌توان به روشنی در مصطلحات رایج در نقد ادبی و جامعه‌شناسی ادبیات دید. منتقدان ادبی از «متن» سخن می‌گویند، حال آن‌که جامعه‌شناسانِ ادبیات از «کتاب» سخن به میان می‌آورند. استفاده از اصطلاح «متن» حکایت از پیش‌فرض‌های مهمی دارد که هیچ‌کدام در جامعه‌شناسی ادبیات به رسمیت شناخته نمی‌شوند. برای مثال، وقتی می‌گوییم که «شازده احتجاب متنی مدرن است»، تلویحاً این موضوع را مفروض می‌گیریم که مدرنیسم از جمله جریان‌های هنریِ تأثیرگذار در رمان‌نویسیِ ایرانی بوده است و تکنیک‌ها و روش‌های معناآفرینیِ مدرن در این رمان به کار رفته‌اند.

 

[Tara Motlagh]

چنین پژوهشگری می‌کوشد نشان دهد که ناشران، کتابخانه‌ها، توزیع‌کنندگان کتاب، بنیادهای اهداکننده‌ی جوایز ادبی و سایر نهادهای اجتماعی چه نقشی در تعیین موقعیت این رمان در جامعه داشته‌اند. قاعدتاً در چنین بحثی پرداختن به شخصِ مؤلف (هوشنگ گلشیری)، مواضع سیاسی و دیدگاه‌های اجتماعی و فرهنگی‌اش هم ضروری می‌شود.

 

[Tara Motlagh]

برای مثال، جامعه‌شناسِ ادبیات ممکن است بکوشد به این موضوع بپردازد که آراء و اندیشه‌های گلشیری تا چه حد با ایدئولوژی رسمی در دوره‌ی پهلوی دوم ناهمسو بود و نهادهای فرهنگی در آن زمان چقدر کوشیدند که با دریغ کردن حمایت، یا حتی با سانسور یا ندادن اجازه‌ی نشر، در چرخه‌ی ورود این رمان به فضای فرهنگیِ جامعه مانع ایجاد کنند.