آموزشی جامعه‌شناسی ادبیات در نقد ادبی معاصر

[Tara Motlagh]

رمان از بدو پیدایش تاکنون همواره کوشیده است تا زیست‌جهان اجتماعیِ انسان را بازآفرینی کند. در این بازآفرینی، موضوعاتی از قبیل نقش خانواده در جامعه، تنش بین آمال فرد با توقعات خانواده یا محدودیت‌های جامعه، دست درازی بین گروه‌های اجتماعی و تأثیر سیاست در روابط انسانی در کانون توجه رمان‌نویسان قرار داشته است. از نظر جامعه‌شناسانِ ادبیات، رمان آینه‌ای از جامعه‌ی صنعتی است، آینه‌ی شفافی که همه‌ی جنبه‌های زندگی در چنین جامعه‌ای را به روشنی بازمی‌تاباند.

 

[Tara Motlagh]

هرچند که عنوان «جامعه‌شناسی ادبیات» به منزله‌ی حوزه‌ای تعریف‌شده و مشخص در مطالعات جامعه‌شناختی حدوداً از اواسط قرن بیستم در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به رسمیت شناخته شد، اما این شیوه از مطالعه‌ی ادبیات قدمتی طولانی دارد و سابقه‌ی آن به مجادله‌ی ارسطو با افلاطون در خصوص چیستی هنر و ادبیات بازمی‌گردد. تمام دلایلی که افلاطون در دو رساله‌ی جمهوری و آیون بر ضد ادبیات اقامه می‌کند، بر محور این ادعا می‌چرخند که ادبیات اذهان آحاد جامعه را مغشوش می‌کند.

 

[Tara Motlagh]

از دید او، خالقان آثار ادبی دروغ‌پردازانی هستند که با تحریک احساسات مخاطب، قوّه‌ی خِرَدِ او را تضعیف می‌کنند و با این کار امکان تصمیم‌گیری‌های معقولانه را از او می‌گیرند. پس ضرر و زیان ناشی از ادبیات، دامن جامعه را می‌گیرد. پاسخ ارسطو به افلاطون در رساله‌ی شعرشناسی و دفاع روان‌شناسانه‌ی او از تأثیر ادبیات بر مخاطب با مطرح کردن مفهوم «روان‌پالایی» (کاتارسیس) به همین میزان صبغه‌ای جامعه‌شناسانه داشت، زیرا مطابق با نظریه‌ی او، احساسات و رانه‌های دگرستیزانه و ویرانگرانه‌ی تماشاگران، بعد از قرار گرفتن آنان در معرض تراژدی، درون‌شان تصفیه می‌شود و آن‌ها به صورت شهروندانی به جامعه بازمی‌گردند که تمایلات ضداجتماعی‌شان را مهار کرده‌اند.

 

[Tara Motlagh]

پس ضرر و زیان ناشی از ادبیات، دامن جامعه را می‌گیرد. پاسخ ارسطو به افلاطون در رساله‌ی شعرشناسی و دفاع روان‌شناسانه‌ی او از تأثیر ادبیات بر مخاطب با مطرح کردن مفهوم «روان‌پالایی» (کاتارسیس) به همین میزان صبغه‌ای جامعه‌شناسانه داشت، زیرا مطابق با نظریه‌ی او، احساسات و رانه‌های دگرستیزانه و ویرانگرانه‌ی تماشاگران، بعد از قرار گرفتن آنان در معرض تراژدی، درون‌شان تصفیه می‌شود و آن‌ها به صورت شهروندانی به جامعه بازمی‌گردند که تمایلات ضداجتماعی‌شان را مهار کرده‌اند.

 

[Tara Motlagh]

به این ترتیب می‌بینیم که کنکاش در خصوص کارکرد ادبیات از منظر تأثیرهای آن بر رفتار فرد ــ و نتیجتاً جامعه ــ از زمان پیدایش نظریه و نقد ادبی در یونان باستان، به شکلی بدوی وجود داشته است. نظریه‌پردازی‌های ایپولیت تِن (منتقد ادبی فرانسوی) در قرن نوزدهم و تأکید او بر این‌که معنای هر اثری را باید در سه عنصر «روح جمعی، موقعیت و زمانه» جست‌وجو کرد، نقطه‌ی عطفی در توجه بیشتر به ارتباط متقابل ادبیات و جامعه بود.

 

[Tara Motlagh]

در نظریه‌ی تِن، اثر ادبی از هوش و ذکاوت فردیِ نویسنده پدید نمی‌آید، بلکه محصول وضعیت اجتماعی یا محیطی است که نویسنده در آن رشد کرده و پرورانده شده است. همین تأکیدِ تِن بر شالوده‌ی اجتماعیِ آفرینش ادبی باعث شده است که او را «پدر جامعه‌شناسی ادبیات» بنامند.

 

[Tara Motlagh]

پس از ایپولیت تِن، نظریه‌پردازی‌های مارکس و انگلس درباره‌ی تأثیر زیربنای اقتصادی جامعه در تولید آثار ادبی، جامعه‌شناسی ادبیات را بیش‌ازپیش به موضوعی مهم در مطالعات اجتماعی تبدیل کرد. اما آنچه به طور خاص در دوره‌ی متأخر جامعه‌شناسی ادبیات می‌نامیم، نتیجه‌ی سهم بزرگی است که گئورگ لوکاچ، لوسین گولدمن، لئو لونتال و روبر اسکارپیت در شکل‌گیری شالوده‌های نظریِ این رویکرد ادا کرده‌اند.

 

[Tara Motlagh]

جامعه‌شناسی ادبیات آنتی‌تز فرمالیسم در نقد ادبی است. «منتقدان نو» در دهه‌ی ۱۹۳۰ در آمریکا، همچنین فرمالیست‌های روس حدود دو دهه زودتر از آنان، بر این اعتقاد بودند که آثار ادبی را می‌بایست بدون هر گونه ملاحظه‌ی برون‌متنی تحلیل کرد. یگانه منبعی که منتقد برای فهم معنای ضمنی اثر ادبی در اختیار دارد، فقط متن همان اثر است و زندگینامه‌ی نویسنده یا تاریخِ زمانه‌اش را نباید مبنایی برای بحث درباره‌ی آثار او دانست.

 

[Tara Motlagh]

از نظر فرمالیست‌ها، ملاحظات اجتماعی هم یکی دیگر از بیراهه‌های نقد است، زیرا منتقد را وامی‌دارد که به جای خودِ اثر به موضوعی دیگر (اوضاع اجتماعی) بپردازد و بدین ترتیب وظیفه‌ی اصلی خویش را فراموش کند. متقابلاً کسانی که ادبیات را از منظری جامعه‌شناختی بررسی می‌کنند، با این استدلال که ادبیات ریشه در عادات، رسوم، هنجارها و وضعیت اجتماعی دارد، هر اثر ادبی را برحسب ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسیِ زمانه‌ای که آن اثر به رشته‌ی تحریر درآمد قابل فهم می‌دانند.

 

[Tara Motlagh]

در نظریه‌پردازی‌های این جامعه‌شناسان، اغلب به اصطلاحِ «زمینه‌ی اجتماعی» برمی‌خوریم. در کنش نقادانه‌ی آنان نیز همین‌طور است. آن‌ها در بحث راجع به هر اثر ادبی بارها به زمینه‌ی اجتماعیِ نوشته شدنِ آن اشاره می‌کنند و در واقع بخش بزرگی از نقدهایی که از منظر جامعه‌شناسی ادبیات نوشته می‌شوند، بیش از آن‌که درباره‌ی خودِ رمان یا شعر مورد نظر باشد، درباره‌ی جامعه‌ای است که اثر مورد نظر در آن خلق شده است.