آموزشی جامعه‌شناسی ادبیات در نقد ادبی معاصر

[Tara Motlagh]

مقصود جامعه‌شناسانِ ادبیات از «زمینه‌ی اجتماعی»، همان عواملی است که فرمالیست‌ها به کار نقد نامربوط می‌دانستند: اوضاع اقتصادی جامعه، تأثیرگذاری بازار کتاب بر نوع ادبیاتی که نویسندگان تولید می‌کنند، محدودیت‌ها یا حمایت‌های سیاسی از مضامین خاص در ادبیات، میزان پذیرش یا عدم پذیرش فرهنگیِ اثر ادبی در جامعه، جایگاه طبقاتی نویسنده، و از این قبیل.

 

[Tara Motlagh]

در نظریه‌های مختلف جامعه‌شناسی ادبیات بر یک یا ترکیبی از این عوامل تأکید گذاشته می‌شود و بقیه ثانوی محسوب می‌گردند. برای مثال، منتقدانی که از منظر مارکسیسم ارتدوکس زمینه‌ی اجتماعی آثار ادبی را بررسی می‌کنند، عموماً زیربنای اقتصادی جامعه (شیوه‌ی تولید) را عاملی کاملاً تعیین‌کننده می‌دانند و معتقدند که ادبیات به منزله‌ی روبنایی فرهنگی تابع سازوکارهای اقتصادی نظام سرمایه‌داری است؛

 

[Tara Motlagh]

از این رو، تصویر هر رمانی از جامعه با اقتضائات نظام سرمایه‌داری در مقطع زمانی‌ای که آن رمان نوشته شده همخوانی دارد. اما در نظریه‌های متأخرترِ جامعه‌شناسی ادبیات، توجه به سازوکارهای اقتصادی در جامعه شکل دیگری به خود گرفته است.

 

[Tara Motlagh]

شالوده‌ی اقتصادی همچنان مهم محسوب می‌شود، اما تعریف جدیدی از نحوه‌ی اثرگذاریِ این شالوده ارائه شده است، بدین معنا که اکنون استدلال می‌شود شبکه‌ی همپیوندی متشکل از ناشران و توزیع‌کنندگان کتاب، همراه با منتقدانی در مطبوعات که درباره‌ی آثار منتشرشده نظر می‌دهند، در تولید متون ادبی تأثیر می‌گذراند. نویسنده، آگاهانه یا ناآگاهانه، از ‌ذائقه‌ای در ادبیات پیروی می‌کند که اجزاء مختلف این شبکه در جامعه‌ی او ایجاد کرده‌اند.

 

[Tara Motlagh]

این‌که ناشران به چاپ چه نوع رمانی با چه مضامینی تمایل نشان می‌دهند، یا این‌که شرکت‌های توزیع کتاب چه نوع رمانی را پُرطرفدار تلقی می‌کنند و لذا به پخش آن اقدام می‌کنند، همچنین این‌که چه نوع رمانی با چه مضامینی بیشتر از سایر رمان‌ها در کتابفروشی‌ها خریداری می‌شود، مستقیم یا غیرمستقیم نویسنده را به نوشتن نوع معیّنی از رمان ترغیب می‌کند یا از نوشتن نوع دیگری از رمان بازمی‌دارد.

 

[Tara Motlagh]

انتخاب شخصیت‌ها، تصمیم‌گیری درباره‌ی وقایع یا درونمایه‌های رمان، حتی این‌که رمان با چه سرنوشتی برای شخصیت اصلی به پایان می‌رسد، همه‌وهمه می‌تواند از الزامات شبکه‌ی انتشار و توزیع کتاب تأثیر بگیرد. در زنجیره‌ای که گفتیم، عامل مهم دیگری هم هست که در شکل‌گیری «زمینه‌ی اجتماعی» نقش بسزایی ایفا می‌کند و نباید از آن غافل باشیم. تهیه‌ی کتاب برای کتابخانه‌های عمومی معمولاً بر اساس معیارها و ملاک‌هایی صورت می‌گیرد که ماهیتی کاملاً اجتماعی دارند.

 

[Tara Motlagh]

مثلاً این معیار که صرفاً آن کتاب‌هایی قفسه‌های محدود کتابخانه‌ها را اشغال کنند که مراجعه‌کنندگان واقعاً خواهان امانت گرفتن آن‌ها باشند، اهمیت فراوانی دارد. گاه نیز ملاک‌های سیاسی در این تصمیم اثر می‌گذارند و این موضوع که کتاب‌های خریداری‌شده برای کتابخانه‌های عمومی ایدئولوژی رسمی در جامعه را به چالش نگیرند، می‌تواند دسترس‌پذیری یا دسترس‌ناپذیری یک اثر ادبی را تعیین کند و به این ترتیب میزان اقبال یا عدم اقبال به آن یا امکان تجدید چاپش را دستخوش تغییر کند.

 

[Tara Motlagh]

به زعم جامعه‌شناسانِ ادبیات، همه‌ی این عوامل حاکی از اهمیت «زمینه‌ی اجتماعی» و ضرورت ملحوظ کردن آن در نقد است.
جامعه‌شناسی ادبیات نظریه‌ای واحد نیست که بتوان اصول کاملاً روشن و مشخصی را در توضیح روش‌شناسیِ آن برشمرد. جامعه‌شناسان مختلف دیدگاه‌های متفاوتی را در خصوص این شیوه از مطالعه‌ی ادبیات مطرح کرده‌اند.

 

[Tara Motlagh]

با این همه، مشترکات این دیدگاه‌ها را می‌توان این‌گونه جمعبندی کرد که جامعه‌شناسی ادبیات کلاً به نحوه‌ی بازنمایی جامعه در متون ادبی و رابطه‌ی متقابل ادبیات با سایر نهادهای اجتماعی می‌پردازد و آن را نظریه‌پردازی می‌کند. در این رویکردِ پژوهشی، ادبیات تابعی از ساختار اجتماعیِ زمانه‌ی خود محسوب می‌شود، ساختاری که بدون آگاهی از آن و نهادها و گروه‌بندی‌هایش نمی‌توان آثار ادبی را به درستی تحلیل کرد. از دل این مشترکات نظری، دو گرایش عمده در جامعه‌شناسی ادبیات شکل گرفته‌اند که از این قرارند:

 

[Tara Motlagh]

۱. گروهی از پژوهشگران جامعه‌شناسی ادبیات عمدتاً به کارکرد اجتماعی متون ادبی می‌پردازند. از نظر ایشان، ادبیات «سند اجتماعی» یا «آینه‌ی جامعه» است و با بررسی آن می‌توان شناختی دقیق و عینی از مناسبات اجتماعی به دست آورد. ادبیات نه فقط ترجمانی از واقعیت اجتماعی است، بلکه می‌تواند دگرگون‌کننده‌ی آن واقعیتی باشد که خود در نتیجه‌اش به وجود آمده است؛