آموزشی ضرورت و شیوه نقد کتاب

[شاهدخت]

بعید نیست آنچه از گذشته در میان پاره ای از عالمان، فقیهان و نویسندگان مرسوم بوده است نوشته خویش را قبل از نشر به دست دیگران می سپردند تا آنان بخوانند و اظهارنظر کنند،‌(5) بر پایه همین اصل بوده است که نویسنده خود قادر نیست نوشته خویش را بی پیرایه حبّ بنگرد و ناهنجاریهای آن را دریابد.

 

[شاهدخت]

«نقد» اگر نیک انجام پذیرد به خوبی می تواند چشم دیگر نویسنده باشد که بی عینک حبّ و علاقه به نوشته اش بنگرد، ناهنجاریهای نوشته را دریابد و برای چاپهای بعدی گوشزد کند و محصول کار نویسنده را به خوب واقعی نزدیک کند و پرده خوبنمایی را از برابر دیدگاهش کنار زند و وی را در راه آفرینش آثار کم عیب و آراسته یاری دهد.

 

[شاهدخت]

از این روی علاوه بر جامعه و خواننده کتاب، نویسنده نیز باید از رواج «نقد» جانبداری کند و به خاطر پیشرفت و کمال خویش آن را ضرورتی فرهنگی قلمداد نماید؛ و به گونه ای جدّی از ناقدان آثار بخواهد که بدان توجّه کنند. و کاستیها و لغزشها را بنمایانند، و در جهت پیرایش اثر وی و در راه خدمت به علم و رشد دانش از این حرکت فرهنگی روی برنتابند.

 

[شاهدخت]

شاید از همین روست خیرالدین زرکلی مؤلف کتاب سودمند و ماندنی الأعلام در مقدّمه چاپ اوّل آن، پس از آنکه دشواریهای سرگذشت نگاری را برمی شمرد، زیرعنوان «الدعوه الی نقده» می نویسد:

 

[شاهدخت]

راهی را که در آن گام نهاده بودم با همه توش و توان ادامه دادم؛ بنابر این برای اینکه تلاشم در نگارش این اثر تنها در جهت خدمت به دانش باشد، جز یک خواهش وظیفه ای ندارم. خواهشم از متخصّصان و زبردستان تاریخ، که به ژرفی در آن نگریسته اند و غیرت علمی آنها را بر این راه ترغیب کرده است، این است که با نقد و تبیین خطاها و ضعفهای الأعلام و استوارسازی کژیهایش، بر من منّت نهند؛ زیرا چنانکه ابراهیم صولی پیشترها گفته است: جستجوگر و خواننده و بررسی کننده کتاب، از نابسامانی های آن از نویسنده اش آگاه تر است.

 

[شاهدخت]

زرکلی در سرآغاز چاپ دوم کتابش کسانی را که به این دعوت پاسخ مثبت داده، و الاعلام را نقد کرده اند ستوده و از آنان سپاسگزاری کرده است.
آنچه در کلام زرکلی آمده است تنبّه آفرین و نکته آموز است. در متون روایی و تعالیم اسلامی به بهره گیری از راهنمایی به دیگران ارج بسیار نهاده شده است و بدان سفارش اکید فراوان توان یافت، به عنوان نمونه به روایت ذیل توجّه کنید:

 

[شاهدخت]

امام زین العابدین-علیه الصلاه و السّلام-در رساله حقوق می فرماید:
حق ناصح این است که نسبت به او تواضع کنی، به او دل بدهی و گوش فراداری تا اندرز او را بفهمی، و سپس در آن تأمل کنی؛ اگر درست گفته خدا را بر آن حمد کنی و از او بپذیری و نصیحت او را قدر بدانی؛ و اگر درست نگفته با او مهربان باشی و او را متّهم نسازی و بدانی که در خیرخواهی تو کوتاهی نکرده و تنها راه خطا رفته است. مگر اینکه در نظر تو مستحق تهمت باشد که به هیچ سخن او اعتنا مکن در هر حال».(6)

 

[شاهدخت]

امام علی-صلوات الله علی-می فرماید:
لیکن أحبُّ الناس إلیک من هداک إلی أمر أرشدک و کشف لک ع*ن معایبک؛ محبوبترین فرد نزد تو باید کسی باشد که تو را به امری راهنمایی کرده که کمالت در آن است و عیوبت را برایت بازگو کرده است.(7)