آموزشی فعل در دستور زبان فارسی

[شیر کاکائو]

فعل اسنادی (ربطی)​

فعلی است که دارای معنای خاصی نبوده و تنها برای نسبت دادن چیزی به چیز دیگر به کار می‌رود. مانند: است، بود، شد، گشت و گردید.

 

[شیر کاکائو]

۲- انواع فعل از نظر ساختار​

در زبان فارسی هر فعل علاوه بر ریشه، مصدری دارد؛ مصدر، مفهوم اصلی فعل را بی‌آن که زمان و شخص آن مشخص باشد، می‌رساند. هر مصدر بنا به نیاز جمله برای ساخت فعل، به بن ماضی یا بن مضارع تبدیل می‌شود و بعد با زمان و شناسه یا پیشوندها و پسوندهای مناسب پیوند می‌خورد.

 

[شیر کاکائو]

نکته: مصدر، فعل به‌شمار نمی‌رود و یکی از اقسام اسم است.

مصدر: خوردن
بن ماضی: خورد
بن مضارع: خور

 

[شیر کاکائو]

در بیشتر فعل‌های صرفی زبان فارسی، سه یا چهار حرف مشترک هستند که به آن ریشه فعل می‌گویند و بر اثر افزوده شدن اجزای ماده‌ساز به آن، ماده، بن یا ستاک فعل ساخته می‌شود؛ مانند سوخت و خورد که از ریشه‌های سوخ و خور و پسوندهای ماده‌ساز ت و د ساخته شده‌اند.

 

[شیر کاکائو]

نکته: بن ماضی و بن مضارع علاوه بر ساختن فعل، در ساخت کلمات اسمی و وصفی نیز به کار می‌روند، که صفت فاعلی و صفت مفعولی از آن جمله اند.

 

[شیر کاکائو]

علاوه بر ریشه، بن فعل و مصدر که فعل‌های صرفی از آن حاصل می‌شوند، فعل از نظر شکل ظاهر و ترکیبش با پیشوندها و پسوندها به انواع فعل ساده، فعل پیشوندی و فعل مرکب تقسیم می‌شود. وحیدیان کامیار در کتاب خود انواع این فعل‌ها را اینگونه تعریف کرده است:

​

 

[شیر کاکائو]

فعل ساده​

فعلی است که بن مضارع آن تنها یک تکواژ باشد؛ به عبارت دیگر، ملاک ساده بودن فعل، بن مضارع آن است. برای مثال:

رو، بن مضارع رفتم
گیر، بن مضارع گرفته است

​

 

[شیر کاکائو]

فعل پیشوندی​

با آمدن تکواژهای بر، در، باز، فرو، فرا، پس، وا، ور پیش از فعل ساده ساخته می‌شود. گاهی این پیشوندها باعث تغییر معنا می‌شوند. از پرکاربردترین افعال پیشوندی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بازگشتن
• درافتادن
• برکشیدن
• فرسودن
• وررفتن
• وادادن
• واماندن
• پیش بردن
• پس دادن
• پس انداختن
• اندوختن و ...

 

[شیر کاکائو]

فعل مرکب​

اگر پیش از فعل ساده یا پیشوندی یک یا چند تکواژ مستقل بیاید و با آن ترکیب شود، کلمه حاصل، فعل مرکب است. مانند:

حاصل کردن، به دست آوردن.

نکته: تشخیص فعل مرکب در نظر دستوردانان و دستورپژوهان زبان فارسی همواره با پیچیدگی‌ها و اختلاف نظرهای فراوانی همراه بوده. برای مطالعه بیشتر به مقاله وحیدیان کامیار و کتاب دستور زبان فارسی انوری و گیوی و خانلری و ژیلبر لازار رجوع کنید.

​

 

[شیر کاکائو]

۳- انواع فعل از نظر زمان​

نشان دادن زمان یکی از ویژگی‌های اصلی فعل در زبان فارسی است؛ فعل به تنهایی می‌تواند زمان وقوعش را در گذشته، حال و آینده مشخص کند. هر یک از زمان‌های ماضی، مضارع و مستقبل نیز بنا به معنا و وجه جمله در قالب فعل‌های صرفی چون گذشته ساده، گذشته استمراری، بعید، ماضی ابعد، ماضی استمراری، ماضی نقلی(ساده)، ماضی استمراری نقلی، ماضی ملموس نقلی، ماضی التزامی، مضارع ساده، مضارع (حال) اخباری، مضارع مستمر و مضارع التزامی و آینده، زمان و حالت دقیق‌تری را منتقل می‌کند.

نکته: افعال امر، دعا و تاکیدی نیز در دسته افعال صرفی قرار می‌گیرند و معمولاً از نظر زمان، میان حال و آینده مشترک هستند.

​