مردم شناسی ایران مردم شناسی چهارمحال و بختیاری!

[ام کا اچ p.r]

تا روزگار صفوی اطلاعی از اوضاع چهارمحال و بختیاری نداریم . به این دوران (از تیموریان تا آغاز صفویه ) دوران فطرت می گویند .

 

[ام کا اچ p.r]

چهار محال و بختیاری از دوران صفویه به بعد برای ما شناخته می شود . شاه اسماعیل اول موسس سلسله صفویه که با شمشیر مردم را به مذهب تشیع دعوت می کند وقتی به حاشیه لر ها می رسد اظهار تعجب می کند که چرا لر های شیعه از حکومت حمایت نمی کنند .در دوره شاه طهماسب اول در کتیبه مالیات های بخش اصفهان نام محال اربعه برای اولین بار ظاهر می گردد . در همین دوران نیز نام بختیاری ها نیز به میان می آید و حکومت منطقه را به امیر تاج میر بختیاری از طایفه بختیاروند می دهند . امیر تاج میر پس از مدتی به شاه طهماسب اعلام جنگ می کند ،که منجر به دستگیری و زندانی شدن وی می شود و امیر حسین خان جایگزین ا و می شود . امیر حسین خان ادعای استقلال می کند و دوباره امیر تاج میر به عنوان حاکم منطقه باز گردانده می شود اما به شرط پرداخت مالیات که مالیات بر اساس تعداد جمعیت گرفته می شد . مالیات عشایر بر اساس تعداد حیوانات آنها بوده است مثلا برای بختیاری ها تعداد مادیان ملاک بوده (چهار لنگ ها یک مادیان کامل ، هفت لنگ ها یک مادیان کامل و سه چهارم از یک مادیان دیگر که به یک چهارم باقی مانده جمع تفرقه می گویند) .

 

[ام کا اچ p.r]

در سقوط صفویان چهار محال و بختیاری نقش داشته اند زیرا در این زمان از بختیاری ها بیگاری کشیده می شد .وقتی محمود افغان به اصفهان حمله می کند ،بختیاری ها موضع انفعالی دارند و به حکومت کمک نمی کنند بلکه بر ضد حکومت هم فعالیت می کنند . در اسناد مربوط به سقوط صفویه از مقاومت ده بن اصفهون سخن به میان آورده شده که سده یا خمینی شهر فعلی است ونه شهر بن در چهار محال و بختیاری . در دوره فطرت یا سقوط صفویان ،چهار محال و بختیاری خود مختار است.

 

[ام کا اچ p.r]

در دوره افشاریه علی مراد خان بختیاری بر علیه نادر شاه قیام می کند و نادر مجبور به تخریب منطقه می شود و دستور می دهد که مراد علی خان را تحویل دهند .به دستور نادر یک دست و یک پای مراد علی خان بریده می شود و بعد وی را می کشند . نیروهای چهار محال و بختیاری وارد سپاه نادر می شوند و همراه با سپاه نادر برای فتح قندهار می روند که سرخود به سردستگی ملا آدینه، قندهار را فتح می کنند و این امر موجب عصبانیت نادر می شود.( همه گویند بختیاری کرد بخت بیدار بود و یاری کرد)

 

[ام کا اچ p.r]

نادر بختیاری ها را به هند نمی برد به همین علت بختیاری ها در افغانستان باقی می مانند که هنوز در حاشیه قندهار و با فامیل بختیاری زندگی می کنند .
در دوره زندیه ابوالفتح خان بختیاری (از سادات لاهیجان ) و علی مردان خان بختیاری هر دو از هم پیمانان کریم خان زند هستند . پس از کشته شدن ابوالفتح خان بختیاری ،بین علی مردان خان بختیاری و کریم خان زند در منطقه دشت زری جنگی صورت می گیرد که در آن علی مردان خان شکست خورده و به زرد کوه پناه می برد و برای اولین بار نام دهکرد در کتاب ها ظاهر می شود . کریم خان یک هفته در دهکرد چادر می زند . یکی از اقدامات کریم خان در این زمان تعمیر پنجره های قوسی امامزاده حلیمه خاتون است

 

[ام کا اچ p.r]

در دوره قاجاریه بختیاریها با آغا محمد خان کنار نمی آیند که منجر به کشته شدن ابدال خان چهار لنگ می شود . در دوره فتح علی شاه قاجار ، فتح علی خان با یکی از بختیاری ها به نام زینب خانم ازدواج می کند و این باعث قدرت گرفتن بختیاری ها در اصفهان می شود ،اما اصفهان توسط هاشم خان بختیاری لنبانی مورد قتل و غارت واقع می شود . در این زمان فتح علی شاه به اصفهان می آید و هاشم خان را شکنجه می دهد. در دوره محمد شاه قاجار شخصی به نام محمد تقی خان چهار لنگ قیام می کند . محمد تقی خان مخفیانه با انگلیس و با شخصی به نام لیارد قرار داد بسته بود . این قیام با شکست محمد تقی خان چهار لنگ و دستگیری وی با همکاری شخصی به نام حسین قلی خان ایلخانی هفت لنگ به پایان می رسد

 

[ام کا اچ p.r]

حسین قلی خان که بسیار سیاستمدار و دارای همسران و برادران و فرزندان متعددی بود با ظل السلطان حاکم اصفهان و جنوب ایران کنار می آید و به همین علت پله های ترقی را خیلی زود طی می کند و نام وی را ایل خانی به معنای حاکم ایل می گذارند . در این زمان خوانین بختیاری ضعیف شده بودند. حاج محمد رضا خان ریاحی در چالشتر علی رغم اینکه انسانی مقتدر بود ه وخدمات بسیار ارزنده ی وی ساختن مسجد و حمام در همه روستا ها و رشد اقتصادی منطقه (در این زمان هر هفته 10000 تخم مرغ به اصفهان صادر می شده است )در آن زمان است،.اما فرزندان وی نتوانستند حکومتداری کنند که ازدلایل آن می توان به این نکته اشاره کرد که دختران محمد حسن خان با مهریه روستا های چهار محال به عقد پسر ان محمد رضا خان در آمده بودند . وقی حسین قلی خان تصمیم به عقد قرار داد با انگلیسی ها گرفت، اسفندیار خان حاکم قهفرخ و علی قلی خان حاکم جونقان در اصفهان در زندان بودند .( اسفندیار خان شش سال در زندان به سر می برده است ) در زمان ناصر الدین شاه قاجار، ناصر الدین شاه سیاست تفرقه بینداز و حکومت کن را پیش می گیرد .

 

[ام کا اچ p.r]

حاکمان چهار محال و بختیاری در آن دوره عبارت بودند از :
-علی قلی خان خان حاکم جونقان ملقب به امیر طوما ن و بعد از فوت برادر بنام سردار اسعد دوم
-نجفقلی خان صمصام السلطنه حاکم شلمزار که برادر سردار اسعد اول و دوم است
-اسفندیار خان سرتیب صمصام السلطنه حاکم قهفرخ که در اواخر عمر ملقب به سردار اسعد اول بود
-جهانشاه خان صمصام ( نوه نجف قلی خان و پسر مرتضی قلی خان) حاکم قلعه تک
-مرتضی قلی خان حاکم دهکرد (نام همسر مرتضی قلی خان بی بی ماه بیگم صمصام است )
-چراغعلی خان صمصام بختیاری مالک وانان (پسر نجف قلی خان که بعدها چراغعلی خان وانان را به امیر فیروز خان پسر خود می دهد و خودش به ارجنک می رود )
-فتح علی خان سردار معظم حاکم دزک
-نصیر خان سردار جنگ در قلعه سورک و قلعه دیگری در هرچگان
-محمد تقی خان اسعد (پسر سردار اسعد ) حاکم چلیچه
-منصور خان راکی در سرپل سودجان در قلعه ای معروف به قلعه جنگی
-قلعه بارده در دست خوانین چهار لنگ است (همه قلعه های دیگر در اختیار خوانین هفت لنگ است )

 

[ام کا اچ p.r]

توضیح اینکه بختیاری های اصلی چهار لنگ هستند. تا زمان حسین قلی خان ایلخانی هفت لنگ ، حکومت الکا بختیاری در دست چهار لنگ ها است و بعد از دوره ناصری (اواسط دوره ناصری )حکومت در دست هفت لنگ ها است . ناصر الدین شاه حکومت را به ایل خانی و ایلبیگی می دهد که ایلخانی ها و ایل بیگی ها پسر عمو هستند.
وجه تسمیه بعضی از مناطق چهار محال و بختیاری و معرفی آثار تاریخی آن ها :
قهفرخ
اتیمولوژی محلی : -قهوه خانه هایی در پشت کوه رخ (قهوه رخ )
-شخصی به نام فرخ شاه در آنجا حکومت داشته است
-پشت کوه رخ محلی وجود داشته که مردم در آنجا زندگی می کرده اند ( قفای رخ )
ریشه شناسی صحیح :در سفر نامه ابن بطوطه کریوه الرخ عنوان شده است. گریوه به معنای گردنه می باشد که به مرور به کریوه وسپس قریوه تغییر شکل یافته . بنابراین قهفرخ یعنی گردنه رخ .

 

[ام کا اچ p.r]

آثار تاریخی قهفرخ :
مسجد جامع قهفرخ که مربوط به دوران شاه سلطان حسین صفوی است . کتیبه ای معروف به کتیبه امر به معروف و نهی از منکر در این مسجد وجود داشته که هم اکنون در موزه ای در شهرکرد نگه داری می شود .نظیر این کتیبه در پنج شهر اردبیل ، تبریز ، قزوین ، کاشان و اصفهان که شهر های مهم صفوی بوده اند وجود داشته است و ششمین کتیبه در قهفرخ است که این خود گویای اهمیت قهفرخ در آن دوران بوده است .مسجد جامع قهفرخ ثبت آثار ملی ایران است .در فرخ شهر کارخانه عصاری(روغن کشی ) حاج حسین صالحی بهترین روغن بزرک کشور را تولید می کند سنگ این عصار خانه در دوره صفویه از سبزه میدان اصفهان آورده شده است . کتیبه ای در کوه رخ در محل گردنه رخ (در نزدیکی راهدار خانه فعلی ) ودر مسیر جاده دز پارت وجود دارد که یادگار دوره صفوی و مربوط به سال 1062 قمری است .
وانان