آموزشی مصدر چیست؟

[شاهدخت]

نکته: راه آسان برای تشخیص مصدرهای جعلی و ظاهری آن است که مصدرهای جعلی معمولاً در صیغه‌های سوم شخص مفرد ماضی استمراری و صیغه دوم شخص مضارع اخباری به یک شکل ظاهر می‌شوند. به صرف فعل‌های زیر در صیغه‌های مورد نظر دقت کنید:

مصدر	سوم شخص مفرد ماضی استمراری	دوم شخص جمع مضارع اخباری
دیدن (اصلی)	او می‌دید	شما می‌بینید
پریدن (جعلی)	او می‌پرید	شما می‌پرید
چسبیدن(جعلی)	او می‌چسبید	شما می‌چسبید
طلبیدن (جعلی)	او می‌طلبید	شما می‌طلبید

پریدن، چسبیدن و طلبیدن که مصدر جعلی هستند، در سوم شخص مفرد ماضی استمراری و دوم شخص جمع مضارع اخباری به یک شکل صرف می‌شوند.

 

[شاهدخت]

۲ـ از نظر ساختار​

نام مصدر	تعریف	مثال
مصدر ساده (بسیط)	مصدری که از یک بن و ماده فعل ساخته شده باشد.	رفتن
مصدر مرکب	مصدری که از فعل مرکب درست شده باشد.	بهره بردن
مصدر عبارت فعلی	مصدری که از یک عبارت فعلی تشکیل شده باشد.	از دست دادن
مصدر پیشوندی	مصدری که حرف اضافه در ساختار آن فعل باشد (از فعل پیشوندی درست شده باشد).	برآوردن

 

[شاهدخت]

۳ـ‌ از نظر پسوند​

نام مصدر	تعریف	مثال
مصدر تام	مصدری که در آن حذفی صورت نگرفته باشد.	نشستن
مصدر مرخم	مصدری که نون آخر آن حذف شده باشد. نشست (به معنی مصدری)	نشست
اسم مصدر	اسمی که معنای مصدری دارد.	روش، گفتار

نکته: مصدر مرخم را نباید با بن فعل ماضی اشتباه گرفت در اینجا نشست به معنی مصدری است:

نشست و برخاست در اصل نشستن و برخاستن.

نشست در عبارت نشست کوه در اصل به معنی نشست کردن کوه.

نکته: برخی دستورشناسان معتقدند، بهتر است مصدر مرخم را همان بن ماضی بدانیم که در معنای مصدری دارد.

 

[شاهدخت]

۴ـ از نظر وجهی​

نام مصدر	تعریف	مثال
مصدر لازم	مصدری که فعلش به مفعول نیازی ندارد.	رفتن
مصدر متعدی	مصدری که فعلش به مفعول نیاز دارد.	خوردن
مصدر دوگانه (دووجهی)	مصدری که هم لازم است و هم متعدی.	شکستن

 

[شاهدخت]

شیوه تشخیص مصدر​

در فعل‌ها و ترکیب‌های ساده، تشخیص مصدر کار دشواری نیست با یافتن بن ماضی یا بن مضارع به راحتی می‌توان مصدر را تشخیص داد. در صورتی که کلمه‌ای بیشتر از یک جزء داشته باشد؛ باید به جزء مصدردار آن توجه کرد. برای مثال به کلمه جمع‌آوری دقت کنید که از دو جزء جمع و آوری ساخته شده است، جزء دوم آن یعنی آوری مصدردار است. که از مصدر آوردن گرفته شده است.

کلمه‌های زیر نیز از همین دسته‌ هستند:

جلوگیری، از خود گذشتگی، بازدید، دستگیره، فناوری، برنامه‌ریزی، خودرو‌سازی، سرنشین، روان‌شناسی.

 

[شاهدخت]

اسم مصدر​

اسم مصدر از نظر معنایی معنای مصدر می‌دهد اما ساختار آن ساختار اسمی است. معروف‌ترین اقسام و نشانه‌های اسم مصدر عبارتند از:

۱) ـِ ش در آخر بن مضارع

خواهِش، تراوش، آزمایش

اما این‌بار نه به قصد، آنها را نکوهش و ستایش می‌کرد.
عبدالحسین زرین‌کوب، با کاروان حله

۲) ـِ شت در آخر بن مضارع

بُرِشت، کُنِشت، خورشت

گویند هر چه کشت همان را درود مرد
این واکنش نکرد جهان با کنشت من
کاظم رجوی

 

[شاهدخت]

3) ـ ار در آخر بن ماضی

رفتار، گفتار، کردار، جستار

4) های بیان حرکت ه در آخر بن مضارع

خنده، گریه، مویه

5) ی در آخر صفت و گاهی اسم و به ندرت ضمیر

نزدیکی، دوری، خوبی، روشنی، مایی

نکته: اگر کلمه به‌ های بیان حرکت ختم شود به جای ی به آخر آن، گی افزوده می‌گردد.

تشنه ← تشنگی
ورزیده ← ورزیدگی

زندگی‌ام مربوط به همه هستی‌هایی می‌شد که دور من بود.
صادق هدایت، بوف‌کور

6) ان در آخر بن مضارع برخی از فعل‌های مرکب و به ندرت در آخر فعل ساده یا اسم

آشتی‌کنان، عقدکنان، راه‌بندان، گذران

گذران ما از حقوق بازنشستگی است.

 

[شاهدخت]

7) یت در آخر بعضی از اسم‌ها و صفت‌های عربی

مدیریت، فاعلیت، اسلامیت، انسانیت

8) ساخت‌های دیگری نیز وجود دارد که از ترکیب بن‌ ماضی و بن مضارع با یک اسم یا حرف ربط مثل واو ساخته می‌شود یا از تکرار و ترکیب بن مضارع و بن ماضی.

ساخت، رسید، عقب‌گرد، گریز، ورانداز، گیرودار، جست‌وجو (= جستجو)، گفت‌وگوی (=گفتگو)، جنب و جوش، بزن‌بزن، تکاپو، ساختمان، بگیرببند، پیشرفت

9) مصدرهای عربی نیز که به وفور در زبان فارسی به کار می‌روند، از دیدگاه دستور زبان فارسی باید اسم مصدر به شمار روند:

تعلیم (آموزش)
علم (دانش)
تصفیه (پالایش)